محاربه، جرمی آشنا علیه امنیت عمومی است که دست‌کم یک‌بار هم که شده اخباری درباره آن در گروهک‌های خطرناک منطقه سیستان و بلوچستان شنیده‌اید. برای یادآوری بیشتر باید نامی از عبدالله ریگی ببریم که به اتهام جرم محاربه و افساد فی‌الارض اعدام شد. اصلی‌ترین ویژگی جرم محاربه که در مصادیق عینی آن شاهد یا شنوای اخبار آن بوده‌اید، ایجاد ترس و ناامنی میان مردم است. برای بررسی بیشتر ابعاد مختلف این جرم باید نگاهی به فقه اسلامی بیندازیم زیرا جرم محاربه ازجمله جرائمی است که مجازات حدی دارد و کیفیت و شرایط و نوع مجازات آن در آیات و روایات قرآن آمده و مبنای قانون‌گذاری در مواد مختلف قانون مجازات اسلامی قرارگرفته است.
تعریف جرم محاربه در فقه و قانون چیست؟
ماده ۲۷۹ قانون مجازات اسلامی در تعریف محاربه چنین گفته است:
«محاربه عبارت از کشیدن سلاح به‌قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آن‌ها است، به‌نحوی‌که موجب ناامنی در محیط گردد. هرگاه کسی باانگیزه شخصی به‌سوی یک یا چند شخص خاص سلاح بکشد و عمل او جنبه عمومی نداشته باشد و نیز کسی که به روی مردم سلاح بکشد، ولی در اثر ناتوانی موجب سلب امنیت نشود، محارب محسوب نمی‌شود.»
در متون فقه اسلامی در تعریف دقیق جرم محاربه نیز چنین آمده است:
«محاربه بیرون کشیدن سلاح در خشکی و دریا، در شب یا روز، به‌قصد ترساندن مردم، در شهر یا غیرازآن است. فرقی نمی‌کند که محارب زن باشد یا مرد، قوی باشد یا ضعیف و یا از کسانی باشد که مردم از آن‌ها می‌ترسند یا نمی‌ترسند و بنا بر نظر مشهور فقهای شیعه، فرقی نمی‌کند قصد ترساندن داشته باشد یا نداشته باشد.»
محارب کیست؟
از بند دوم ماده 279 قانون مجازات اسلامی چنین برمی‌آید که: هرکس برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت مردم دست به اسلحه ببرد محارب خواهد بود. همچنین اگر کسی سلاح خود را به انگیزه دشمنی شخصی به‌سوی یک یا چند نفر بکشد و عمل او جنبه عمومی نداشته باشد هم محارب نخواهد بود.
ماده ۲۸۰ قانون مجازات اسلامی:
«فرد یا گروهی که برای دفاع و مقابله با محاربان، دست به اسلحه ببرد محارب نیست.»
ماده ۲۸۱ قانون مجازات اسلامی:
«راهزنان، سارقان و قاچاقچیانی که دست به سلاح ببرند و موجب سلب امنیت مردم و راه‌ها شوند محارب‌اند.»
خبرچین محارب، یعنی کسی که عابران را زیر نظر می‌گیرد و به محارب خبر می‌دهد، یا مراقب کسانی است که محارب از آن‌ها می‌ترسد (مثلاً فرد بپا که حضور مأمورین امنیتی را اطلاع دهد) و او را نسبت به آن‌ها آگاه می‌کند و بر حذر می‌دارد محارب نیست و مجازات جرم محاربه را نخواهد داشت.
همچنین همکار محارب، یعنی کسی که به او کمک می‌کند بدون اینکه خودش اسلحه بکشد و دیگران را بترساند، محارب نیست.
شرایط جرم محاربه
برای اینکه جرم محاربه علیه امنیت عمومی را بشناسید توجه کنید به: شرط اساسی در تحقق جرم محاربه این است که فرد محارب علاوه برکشیدن سلاح، قصد تعرض به جان و مال و ناموس مردم هم داشته باشد. همچنین باید فرد محارب به‌قدری قوی باشد که سایر افراد از وی بترسند و همچنین قصد محارب از کشیدن سلاح، جنبه عمومی داشته باشد و برای خصومت شخصی دست به اسلحه نزده باشد.
البته درجایی که فرد به‌قصد سرقت، از اسلحه استفاده نماید و موجب ترس و هراس مردم شود عمل او به‌منزله جرم علیه امنیت عمومی مردم بوده و محارب محسوب می‌شود. در چنین شرایطی در فقه اسلامی به‌وضوح آمده است که دزد در حکم محارب است و مجازات جرم محاربه را خواهد داشت.
چگونگی دفاع در مقابل جرم محاربه
محافظت از جان در فقه اسلامی، واجب است و فرد باید در حد توان خود با عواملی که می‌توانند موجب مرگ وی باشند مقابله نماید. دفع دزد در حکم محارب اگرچه با جنگیدن باشد، جایز است. اگر دفع وی با جنگیدن و کشمکش ممکن نباشد، خونش هدر محسوب می‌شود و اگر دزد محارب قصد جان کسی را بکند، در صورت امکان و توانایی فرد برای مقابله با وی، دفع و مقابله او واجب است. البته در اینجا هم همچون قوانین دفاع مشروع، باید از مراحل ساده‌تر برای رهایی از محارب استفاده نمود.
اگر خطر محارب تنها با کشتن وی دفع می‌شود، خون وی هدر است، اما اگر راندن وی ممکن نباشد، در شرایط تحقق جرم محاربه بر افراد مقابل محارب گریختن واجب است و فرد به هر نحوی که شده باید فرار کند.
بیشتر بخوانید: دفاع مشروع
چگونگی اثبات جرم محاربه
جرم محاربه با شاهد دو مرد عادل و اقرار به انجام جرم محاربه، اگرچه یک‌بار باشد، ثابت می‌شود. به‌شرط اینکه فرد اقرار کننده به جرم محاربه، عاقل و بالغ و مختار باشد. لازم به ذکر است شهادت یکی از متهمان به جرم محاربه علیه دیگری پذیرفته نمی‌شود زیرا احتمال عدم بی‌طرفی به دلیل نجات جان خویش، می‌رود.
مجازات جرم محاربه
به‌موجب ماده 282 قانون مجازات اسلامی، حد محاربه یکی از چهار مجازات زیر است:
- اعدام
- صلب (به صلیب کشیدن)
- قطع دست راست و پای چپ
- نفی بلد (تبعید)
در ماده 283 قانون مجازات اسلامی آمده است «انتخاب هر یک از امور چهارگانه برای مجازات جرم محاربه، به اختیار قاضی است.» البته توضیح بیشتر این است که درصورتی‌که محارب کسی را به قتل رسانده باشد، اعدام می‌شود. در سایر موارد انتخاب با قاضی صالح است. مجازات صلیب کشیدن سال‌هاست که اجرا نمی‌شود ولی در توضیح تبعید محارب در مواد 284 و 285 قانون مجازات آمده است که مدت نفی بلد نباید کمتر از یک سال باشد حتی اگر محارب پس از دستگیری توبه نماید. درصورتی‌که محارب توبه نکند همچنان در تبعید باقی می‌ماند. همچنین در زمان تبعید، از محارب نگهداری می‌شود تا با دیگران معاشرت، مراوده و رفت‌وآمد نداشته باشد.
مبنای فقهی مجازات جرم محاربه
مبنای این قانون، آیه 33 سوره مائده است که به‌صورت کاملاً واضح و آشکارا درباره مجازات جرم محاربه آمده است: «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا ۖ وَلَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ.»
همانا کیفر آنان که با خدا و رسول به جنگ برخیزند و در زمین به فساد کوشند جز این نباشد که آن‌ها را به قتل رسانده، یا به دار کشند و یا دست‌وپایشان به خلاف یکدیگر بِبُرند و یا به نفی و تبعید از سرزمین (صالحان) دور کنند. این ذلت و خواری عذاب دنیوی آن‌هاست و اما در آخرت به عذابی بزرگ معذّب خواهند بود.
تأثیر توبه در مجازات جرم محاربه
هرگاه محارب پیش از دستگیری توبه نماید، حد قتل و قطع دست‌وپا و تبعید از او برداشته می‌شود اما همچنان حق‌الناس بر گردنش است و حق قصاص نفس یا جراحت یا حقوق مالی از بین نمی‌رود. هرگاه محارب پس از دستگیری توبه کند، توبه او هیچ اثری ندارد.