جنون در قانون مجازات اسلامی به‌عنوان یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری، معرفی‌شده است. افراد فاقد قوه تشخیص و عقل، همواره مورد حمایت قانون‌گذار قرار می‌گیرند. اما منظور از جنون چیست؟ انواع جنون چیست؟ آیا شرایط جنون و مسئولیت کیفری در تمام مراحل مختلف از حین ارتکاب جرم تا بعد از صدور حکم، یکسان است؟ این سؤالاتی است که در این مقاله به آن پاسخ خواهیم داد.
مسئولیت کیفری چیست؟
منظور از عوامل رافع مسئولیت کیفری، مواردی هستند که قانون‌گذار در صورت وجود و بروز آن‌ها در فرد حین ارتکاب جرم، او را از مجازات مربوط به جرم صورت گرفته معاف می‌کند.
عقل، بلوغ و اختیار از شرایط عامه تکلیف و اهلیت محسوب می‌شوند. این بدان معناست که فردی که دارای این اوصاف نباشد، تکلیف از او ساقط خواهد بود. این 3 مورد از عوامل رافع مسئولیت کیفری هم محسوب می‌شوند.
تأثیر جنون بر مسئولیت کیفری
رابطه جنون و مسئولیت کیفری در ماده 40 قانون مجازات اسلامی این‌طور مقررشده است:
«مسئولیت کیفری در حدود، قصاص و تعزیرات تنها زمانی محقق است که فرد در حین ارتکاب جرم، عاقل و بالغ و مختار باشد به‌جز در موارد اکراه بر قتل که حکم آن در کتاب سوم قصاص آمده است.»
منظور از جنون در حقوق جزایی ایران چیست؟
قبل از آن‌که قانون مجازات اسلامی به شیوه کنونی تدوین شود، اصطلاح اختلال تام یا نسبی شعور، به‌جای کلمه جنون در قانون اصلاحی قانون مجازات عمدی در سال 1352 به‌کاررفته بود. اما با این تعریف، جنون به‌طور عام شامل تمام بیماری‌های روحی و روانی می‌شود و اگر بخواهیم بر این مبنا جنون و مسئولیت کیفری را به یکدیگر پیوند بزنیم، احتمال آن‌که دادرسی عادلانه صورت بگیرد بسیار کاهش پیدا خواهد کرد. با همین رویکرد، قانون مجازات اسلامی در سال 1370 بدون ارائه هیچ تعریف جامع‌ومانعی از جنون، در ماده 51 مقرر می‌داشت: «جنون در حال ارتکاب جرم، به هر درجه‌ای که باشد رافع مسئولیت کیفری است.»
مبنا قرار دادن این تعریف در ارتباط جنون و مسئولیت کیفری باعث بی‌نظمی و اختلال در نظام کیفری می‌شد به‌گونه‌ای که افراد مجرم به بهانه اختلالات جزئی، از زیر بار مسئولیت و مجازات شانه خالی می‌کردند. تا اینکه در آخرین اصلاحات قانون مجازات اسلامی در سال 1392، جنون این‌طور تعریف گردید:
«جنون اختلالی روانی است که موجب فقط اراده و یا قوه تمییز بشود»
ارتباط جنون و مسئولیت کیفری بر اساس ماده 149 قانون مجازات اسلامی
دقیق‌ترین ماده برای استناد به ارتباط جنون و مسئولیت کیفری است که این‌طور تدوین‌شده است:
«هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار اختلال روانی بوده به‌نحوی‌که فاقد اراده یا قوه تمییز باشد، مجنون محسوب می‌شود و مسئولیت کیفری ندارد.»
انواع جنون
الف. جنون اطباقی (دائمی): این نوع جنون دائمی و مستمر است و در طول زمان تداوم دارد. مجنون اطباقی نمی‌تواند اعمال و رفتار خود را بر اساس قوه ادراک و عقل خود پیش ببرد.
ب. جنون ادواری: این جنون همان بیماری شور افسردگی است که بسیاری از افراد مشهور آن را به سگ سیاه افسردگی تعبیر می‌کنند. در جنون ادواری فرد دچار اختلالات روانی است که ممکن است به‌صورت مقطعی عود پیدا کند. شرط رفع مسئولیت کیفری در جنون ادواری این است که فرد در حین ارتکاب جرم مجنون باشد. (بر اساس ماده 149 قانون مجازات اسلامی)
جنون چه زمانی رافع مسئولیت کیفری خواهد بود؟
معمولاً زمانی که حرف از جنون و مسئولیت کیفری می‌شود، ابهامات زیادی در خصوص جزئیات این موضوع مطرح می‌شود. آیا هر نوع جنونی موجب اسقاط مسئولیت کیفری می‌شود؟
پاسخ به این سؤال در گرو این است که بدانید، جنون تنها به دو شرط زیر می‌تواند رافع مسئولیت کیفری باشد:
الف. تقارن جنون با جرم: شرط رفع مسئولیت کیفری، جنون در حین ارتکاب جرم است.
ب. تلازم آثار جنون با جرم: جرم ارتکابی باید نتیجه نابه سامانی روانی فرد باشد تا بتواند از عوامل رافع مسئولیت کیفری محسوب شود.
مجازات مجنون به چه صورت خواهد بود؟
هرچند جنون یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری محسوب شده است، رهایی مجنون مرتکب جرم ممکن است صلاح و مصلحت جامعه را به خطر بیندازد به همین دلیل مجنون متناسب با احوال و شرایط خود، مجازات خواهد شد که معمولاً به‌عنوان بخشی از اقدامات تأمینی تربیتی شمرده می‌شود. بر اساس ماده 150 قانون مجازات اسلامی:
«هرگاه مرتکب جرم در حین ارتکاب، مجنون باشد یا در جرائم موجب تعزیر پس از وقوع جرم مبتلابه جنون شود چنانچه جنون و حالت خطرناک مجنون با جلب نظر متخصص، ثابت و آزاد بودن وی مخل نظم و امنیت عمومی باشد به دستور دادستان تا رفع حالت خطرناک در محل مناسب نگهداری می‌شود.»
ارتباط جنون و مسئولیت کیفری در مراحل مختلف دادرسی
ازآنجاکه شرایط و روند دادرسی، متفاوت است جنون در تمام مراحل رسیدگی به جرم و جنایات، رافع مسئولیت کیفری نخواهد بود.
جنون قبل از صدور حکم:
اگر متهم قبل از صدور حکم قطعی مجنون شود، تحقیقات در مورد صحت جنون در دادگاه به عمل می‌آید تا موجب سوءاستفاده افراد نشود. در مورد ادامه دادرسی در این حالت به‌صورت زیر عمل می‌شود:
- نسبت به مجازاتی که جنبه حق‌اللهی دارند مانند حدود تعقیب و محاکمه: مجازات تا زمان افاقه و سلامت متهم به تعویق می‌افتد
- نسبت به مجازاتی که جنبه حق‌الناسی دارد مانند قصاص و دیه: جنون مانع از تعقیب و رسیدگی نخواهد بود
- نسبت به ضرر و زیان ناشی از جرم: جنون مانع از تعقیب و رسیدگی نیست (بر اساس تبصره ۱ ماده ۱۵۰ قانون مجازات اسلامی)
تبصره یک ماده ۱۵۰ قانون مجازات اسلامی جنون مانع از آن نیست که هرگاه بنا به تشخیص متخصص بیماری‌های روانی، مرتکب، درمان شده باشد برحسب پیشنهاد مدیر محل نگهداری او دادستان دستور خاتمه اقدام تأمینی را صادر کند.
جنون در هنگام اجرای مجازات:
هرگاه محکوم دراثنای اجرای مجازات حد مجنون گردد، حد ثابت نخواهد شد زیرا به‌موجب قانون مجازات اسلامی هرگاه محکوم‌به حد مانند زنا و شرب خمر دیوانه شود حد از او ساقط نمی‌گردد. ظاهراً این حکم در مورد سایر کیفرهای باب حدود نیز صادق است.
جنون در دوران حبس:
هرگاه محکوم‌به حبس که در حال تحمل کیفر و مجازات خودش است قبل از اتمام مدت حبس، مبتلابه جنون شود با استعلام از پزشک قانونی در صورت تأیید جنون، محکوم‌علیه به بیمارستان روانی منتقل می‌گردد و مدت اقامت او در بیمارستان جز مدت محکومیت او محسوب خواهد شد.
جنون بعد از صدور حکم:
هرگاه مرتکب یکی از جرایم موجب حد پس از صدور حکم قطعی دچار جنون شود، حد ساقط نمی‌شود. جنون بعد از صدور حکم و فرار محکوم‌علیه در حین اجرای حکم موجب سقوط مجازات تعزیری هم نیست. (ماده 408 قانون مجازات اسلامی)
آیا امکان اعتراض به حکم مجنون وجود دارد؟
بر اساس ماده ۱۵۰ قانون مجازات اسلامی شخص نگهداری شده یا خویشاوندان او می‌توانند در دادگاه به این دستور اعتراض کنند که در این صورت دادگاه با حضور معترض موضوع را با جلب نظر کارشناس در جلسه اداری رسیدگی می‌کند و با تشخیص رفع حالت خطرناک، در مورد خاتمه اقدام تأمینی و در غیر این صورت در تأیید دستور دادستان حکم صادر می‌کند. این حکم قطعی است ولی شخص نگهداری شده یا خویشاوندان وی، هرگاه علائم بهبود را مشاهده کردند حق اعتراض به این حکم را دارند.
در این مقاله به بررسی جنون و مسئولیت کیفری پرداختیم. علل رافع مسئولیت کیفری، در قانون مجازات اسلامی، 6 مورد است که به‌تفصیل در مقاله انواع عوامل رافع مسئولیت کیفری درباره آن‌ها صحبت کرده‌ایم. برای کسب اطلاعات بیشتر، سری به وبلاگ موسسه حقوقی صاحب اندیشه بزنید.