زمانی که دارنده ی چک به بانک مراجعه می کند اما در حساب صاحب چک پولی وجود ندارد، چک به درخواست دارنده چک اصطلاحاً برگشت می خورد و دارنده ی چک می تواند برای وصول چک برگشتی دست به دامن قانون شود. در این مقاله به بررسی جامع قوانین چک برگشتی و راه های قانونی وصول آن می پردازیم.
چک، یک سند مالی است که به فرد امکان خرید و انتقال پول در زمان حال و پرداخت آن در زمان آینده را می دهد، هر فرد صاحب حساب جاری می تواند مبلغی را روی چک درج کرده و برای آن تاریخ پرداخت تعیین کند و در زمان معین شده با پر کردن حساب آن را پرداخت کند. چک تنها در تاریخ درج شده در آن و بعد از آن قابل وصول است. در این مقاله موسسه حقوقی همراه ما باشید.
انواع چک
- چک عادی، چکی است که اشخاص صاحب حساب جاری با دسته چک خود صادر می کنند و دارنده ی آن تضمینی جز اعتبار صادرکننده ی آن ندارد.
- چک تأیید شده، چکی است که اشخاص صاحب حساب صادر و بانک وصول مبلغ درج شده در چک را تعیین می کند.
- چک تضمین‌شده، چکی که تنها توسط بانک صادر می شود و صدور آن تنها با تایید بانک بر اساس مبلغ موجودی حساب با مبلغ درج شده در چک امکان پذیر است.
- چک مسافرتی، چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک توسط نمایندگان و کارگزاران آن پرداخت می‌گردد.
مسئولان چک
- صادرکننده چک : فردی که چک را صادر می کند و پرداخت پول از حساب وی انجام می شود.
- ظهر نویس: فردی که چک در وجه او صادر شده و او در پشت چک آن را به فرد دیگری واگذار کرده تا آن فرد بتواند به شخص دیگری واگذار کند.
- ضامن: فردی که پرداخت وجه چک را ضمانت می کند و در صورت عدم پرداخت پول از حساب ضامن پرداخت می شود.
- دارنده چک: فردی که برای وصول چک به بانک مراجعه کند دارنده چک گفته می شود.
شرایط برگشت خوردن چک
دارنده چک تنها زمانی می تواند درخواست برگشت چک را انجام دهد که یکی از شرایط زیر رخ دهد:
- کافی نبودن وجه موجود در حساب
- خالی بودن حساب بانکی صاحب چک
- چک دارای اشکال باشد مثلاً امضا مطابقت نداشته باشد، قلم خوردگی وجود داشته باشد و …
- چک از حسابی صادر شده باشد که مسدود باشد.
- صاحب حساب دستور عدم پرداخت چک به بانک داده باشد.
چک حقوقی یا چک کیفری؟
سوالی که بسیار مهم و پرتکرار است، این است که چک چه زمان حقوقی و چه زمان کیفری است. اگر چک کیفری باشد می توان علاوه بر اینکه درخواست وجه چک را داشت، صاحب حساب را به دلیل صدور چک بلامحل به زندان انداخت. اما اگر چک برگشتی کیفری نباشد آن را حقوقی گویند و فقط می توان وجه چک را دریافت کرد و نمی توان صادرکننده ی چک برگشتی را راهی زندان کرد، معمولاً اگر چک برگشتی کیفری باشد، دارنده ی چک برگشتی زودتر و راحت تر به وجه خود می رسد ولی چک برگشتی حقوقی پیچیدگی های بیشتری دارد.
حالت هایی که چک کیفری نیست:
- چک برگشتی وعده دار باشد: یعنی تاریخ صدور آن قبل از تاریخ مندرج شده در روی چک باشد این چک حقوقی است و در صورتی که برگشت بخورد صاحب چک زندانی نمی شود. البته باید تاریخ صدور آن اثبات شود.
- اگر ثابت شود که چک برگشتی برای معاملات نامشروع صادر شده باشد جنبه ی کیفری پیدا نمی کند.
- چک تضمینی باشد: اگر چک به عنوان تضمین و تعهد برای انجام کاری صادر شده باشد در زمان برگشت خوردن جنبه ی کیفری نخواهد داشت برای مثال صاحب خانه از مستأجر چکی برای تعهد تخلیه دریافت کند و مستأجر بابت ضمانت تخلیه ی ملک در زمان مشخص چک صادر کند. در واقع چک برگشتی زمانی کیفری است که علت آن بدهی شخص دارنده چک باشد.
- چک سفید امضا باشد: چک های سفید امضا که صادر کننده بدون قید مبلغ، نام دارنده و تاریخ فقط آن را امضا کرده، حالت کیفری ندارد.
- اگر چک برگشتی کیفری باشد اما مهلت های ۶ ماهه ی آن برای صدور گواهی عدم پرداخت و پیگیری قضایی گذشته باشد، این چک دیگر کیفری نیست.
وصول چک برگشتی از طریق تنظیم شکایت کیفری
در صورتی که چک برگشتی شرایط کیفری بودن را داشته باشد، دارنده ی چک پس از درخواست برگشت چک و دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک می تواند مراحل پیگیری قضایی را از طریق تنظیم شکایت کیفری آغاز کند.
مدارک لازم عبارت است از :
- تهیه ۲ نسخه کپی برابر اصل از دو طرف چک برگشتی
- ۲ نسخه گواهی عدم پرداخت بانک کپی برابر اصل؛ گواهی عدم پرداخت شامل مشخصات کامل چک برگشتی و صادر کننده آن می باشد و همچنین باید در آن علت عدم پرداخت بطور واضح نوشته شود و در نهایت مهر بانک نیز باید در آن درج شود.
- پر کردن فرم شکایت (دادخواست)
- اصل چک برگشتی و مدارک شناسایی دارنده چک
دارنده چک با تکمیل مدارک بالا باید آن ها را به مراجع قضایی تحویل دهد و طرح شکایت کیفری کند.
مهلت زمانی شکایت کیفری برای چک برگشتی
مهلت شکایت کیفری علیه صادرکننده چک برگشتی دو دوره ی شش ماهه است. به این صورت که دارنده چک در مرحله اول فقط ۶ ماه بعد از تاریخ صدور چک فرصت دارد تا چک را برگشت بزند و در صورتی که زمان بگذرد دیگر نمی تواند شکایت کیفری انجام دهد. اگر قبل از پایان ۶ ماه اول چک برگشت زده شود آنگاه دارنده ی چک دوباره ۶ ماه بعد از تاریخ گواهی عدم پرداخت هم فرصت دارد تا روند پیگیری قضایی را در محاکم دادگستری شروع کند.
البته باید توجه داشت که استفاده از روش شکایت کیفری سبب مجازات صادر کننده چک می شود و برای دریافت وجه چک باید به شیوه حقوقی اقدام کرد. یعنی باید دادخواست مطالبه وجه چک را هم به دادگاه ارائه نمود.
وصول چک برگشتی از طریق شکایت حقوقی
اگر چک برگشتی شرایط کیفری بودن را نداشته باشد یا به علت تعلل دارنده چک از زمان ۶ ماهه برای درخواست کیفری گذشته باشد، دارنده چک برگشتی فقط می تواند شکایت حقوقی تنظیم کند و از دادگاه تقاضای توقیف اموال و دارایی صاحب چک را بکند و وجه خود را دریافت کند. مراحل شکایت حقوقی مانند شکایت کیفری است به جز اینکه دارنده چک نمی تواند درخواست زندانی شدن صاحب چک را بکند.
مراحل دادرسی چک برگشتی در شکایت کیفری
زمانی که مدارک لازم برای شروع دادرسی کامل شد، دارنده ی چک باید یک دادخواست بنویسد و آنرا به همراه مدارک به دادگاه ارائه کند، دادخواست دو بخش خوانده و خواهان دارد که باید اطلاعات طرفین مانند مشخصات شناسایی و محل اقامت و دلیل دادخواست در آن نوشته شود. علاوه بر دادخواست و مدارک، دارنده ی چک باید هزینه دادرسی را نیز پرداخت کند، نحوه ی محاسبه هزینه دادرسی چک با توجه به مبلغ چک انجام می شود. بعد از تکمیل دادخواست و مدارک و تحویل آن به دادگاه زمانی برای جلسه ی دادرسی از طرف دادگاه معین می شود و دادگاه صاحب چک را از طریق ابلاغیه در جریان قرار می دهد. با حضور صاحب چک در جلسه دادرسی قاضی با بررسی پرونده رأی نهایی را صادر می کند و این رأی به طرفین دعوا ابلاغ می شود.
بعد از صدور رأی دادگاه زمانی برای تجدد نظرخواهی در نظر گرفته می شود تا اگر صاحب چک اعتراضی به رأی دارد درخواست خود را ارائه کند. این زمان در صورتی که فرد مقیم ایران باشد، ۲۰ روز و در صورتی که مقیم خارج باشد ۲ ماه می باشد. برای درخواست تجدید نظرخواهی این درخواست باید به محل صدور رأی یا دادگاه تجدید نظر استان مورد نظر ارائه شود. بعد از گذشت زمان تجدیدنظر خواهی در صورتی که درخواستی برای تجدید نظرخواهی ارائه نشده باشد، حکم قطعی می شود و صاحب چک باید مبلغ چک را پرداخت کند و در صورت عدم پرداخت اموال وی توقیف شده و به میزان وجه چک از هزینه ی فروش آن ها به دارنده چک پرداخت می شود. همچنین باید توجه داشت که دارنده ی چک برگشتی می تواند تا زمان پرداخت وجه خود تقاضای حبس صاحب چک را نماید.
مجازات صدور چک برگشتی
ماده ۷ قانون صدور چک اصلاحی سال ۸۲ برای صدور چک برگشتی سه مجازات در نظر گرفته است:
- برای مبالغ کمتر از یک میلیون تومان حبس تا حداکثر ۶ ماه
- برای مبالغ ۱ تا ۵ میلیون حبس از ۶ تا ۱۲ ماه
- برای مبالغ بیش از ۵ میلیون تومان حبس از ۱ تا ۲ سال به همراه ممنوعیت داشتن دسته چک تا دو سال
- بر اساس ماده ۱۰ قانون چک هر کسی با علم به بسته بودن حساب بانکی خود، چک صادر نماید به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ (مجازات سوم) محکوم می شود.
وصول چک برگشتی از طریق اداره ثبت
بر اساس ماده ۲ قانون صدور چک از آنجایی که چک در یک سند لازم الاجرا می باشد، دارنده چک می تواند از طریق دایره اجرای ثبت، درخواست صدور اجراییه بر علیه صاحب چک نماید. روال کار به اینصورت است که برای شروع پیگیری وصول چک ابتدا باید دایره اجرایی برای اقدام مشخص شود. طبق قانون، اجرای چک باید از طرف اداره ثبتی داده شود که در محل بانک صادر کننده چک قرار دارد. دارنده چک باید مدارک لازم شامل گواهی عدم پرداخت بانک و کپی های برابر اصل چک را به حوزه اجرای ثبت برده و درخواست صدور اجراییه علیه صاحب چک را بدهد.
پس از صدور اجراییه، اداره ثبت، اجراییه را به صاحب چک ابلاغ می کند و وی موظف است تا ده روز از تاریخ دریافت ابلاغیه مبلغ چک صادره را پرداخت کند. در صورت عدم پرداخت اموال صاحب چک و وجوه نقد در حساب های بانکی وی شناسایی می شود تا پرداخت چک از آن ها انجام شود، باید توجه کرد که برخلاف دادگاه ها که در آن ابتدا باید هزینه دادرسی واریز شود و بعد رسیدگی آغاز شود در اداره ثبت، دارنده چک در ابتدا هیچ وجهی پرداخت نمی کند.
مزیت های وصول چک برگشتی از طریق اداره ثبت
- از همان ابتدای تحویل مدارک به اداره ثبت به دلیل لازم الاجرا بودن سند چک، اجراییه به سرعت صادر می شود و مانند دادگاه نیاز به جلسه دادرسی نیست. دارنده چک حتی می تواند درخواست ممنوع الخروجی صاحب چک را نیز بکند.
- اقدام از طریق اجرای ثبت برای چک برگشتی محدود به زمان خاص نیست و دارنده چک برگشتی در هر زمانی حتی بعد از گذشت ۶ ماه از تاریخ چک می تواند تقاضای صدور اجراییه کند.
- برای پیگیری از طریق اداره ثبت و درخواست صدور اجراییه نیاز به الصاق تمبر نیست، اما برای پیگیری از طریق دادگاه دارنده چک باید هزینه تمبر را بپردازد تا دادخواست وی به جریان بیفتد.
- اگر پیگیری از طریق اداره ثبت انجام شود زمان دادگاه ها صرف امور مهم تری می شود و سرعت انجام کار بیشتر و تراکم پرونده ها کمتر می شود.
معایب وصول چک برگشتی از طریق اجرای ثبت
- در پیگیری وصول چک برگشتی از طریق اجرای ثبت اجراییه تنها علیه صاحب چک صادر می شود و اگر افراد دیگری هم مسئول چک باشند مانند ظهرنویس و ضامن، دارنده چک نمی تواند توقیف اموال سایر مسئولان را از اداره ثبت درخواست کند. اما در مراجعه به دادگاه ها دارنده چک می تواند علیه همه مسؤولان چک برگشتی اقدام قضایی انجام دهد.
- اگر امضای درج شده در چک با امضای صاحب حساب که در سیستم بانکی ذخیره شده مغایرت داشته باشد، امکان اقدام از طریق اجرای ثبت وجود ندارد این در حالتی است که مغایرت امضای صادر کننده چک خود می تواند عامل مسئولیت و مجازات در رسیدگی های کیفری باشد.
- اگر وصول چک از طریق اجرای ثبت انجام شود، هزینه صدور اجرائیه ۵ درصد مبلغ کل چک می باشد. این مبلغ بیشتر از هزینه وصول چک در حالت رسیدگی دادگاهی است.
- وصول چک از طریق اجرای ثبت جنبه کیفری ندارد و نمی تواند باعث تعیین مجازات برای صاحب چک شود در این حالت تهدید کمتری متوجه صادرکننده چک است.
- در پیگیری از طریق دادگاه اگر از صاحب چک مالی شناسایی نشود، دارنده چک می تواند تقاضای حبس صاحب چک را تا زمان پرداخت بدهی کند. اما این مورد در وصول چک برگشتی از طریق اداره ثبت انجام نمی شود و اگر اموالی از بدهکار شناسایی نشود دارنده چک نمی تواند تقاضای حبس صاحب چک را بکند.
نکات مهم در وصول چک از طریق اجرای ثبت
- اگر دارنده چک پس از صدور اجراییه در اجرای ثبت بخواهد تا لاشه چک را بگیرد، باید هزینه اجرایی را بپردازد.
- به دلیل این که وصول چک برگشتی از طریق اجرای ثبت منوط به معرفی اموالی از صاحب چک به اداره ثبت است، اگر دارنده چک نتواند ظرف مدت یک سال اموالی از صاحب چک را به اداره ثبت معرفی نماید، هزینه اجراییه که معادل پنج درصد وجه چک است از خود او دریافت می شود.
- اموال صادر کننده چک برگشتی فقط هنگامی توقیف می شود که جزء مستثنیات دین نباشند؛ برخی از اموال که از ضروریات زندگی محسوب می شوند، مانند منزل و وسیله نقلیه از توقیف معاف است و نمی توان طلب را از محل آن ها وصول نمود.
