روابط و تعهدات و تکالیف به محض انعقاد عقد نکاح، میان زوجین بوجود می‌آید. تکالیف مذکور از آنجایی که ریشه بعضی اختلافات در دعاوی خانواده هستند، لذا قانون‌گذار برای رفع اختلافات مذکور، نگاه ویژه‌ای به موضوعات خانواده دارد. پیچیدگی برخی مسائل با موضوعات خانواده سبب شده زوجین با مراجعه به موسسه حقوقی از تکالیف خود آگاهی یابند. زوجین می‌توانند از طریق مشاوره حقوقی ارائه شده در موسسه حقوقی، از ضمانت اجرای عدول از برخی تعهدات زناشویی آگاه شوند؛ مثلا شرط دریافت نفقه از سوی زوج منوط به تمکین زوجه است. البته نباید چنین برداشت شود همه موضوعات دادگاه خانواده بر اساس نقض قوانین یا اختلاف بین اعضای خانواده بوجود می‌آید.
گاهی ممکن است بدون اینکه حقی نقض گردد، پرونده‌ای در دادگاه خانواده مطرح شود. مثال واضحی در این موضوع، اثبات رشد یا رفع حجر است که بر طبق ماده ۴ قانون حمایت از خانواده، می‌بایست در دادگاه خانواده طرح گردد لذا ممکن است دعوایی مطرح گردد، بدون اینکه حقی مخدوش شده یا خسارتی به شخصی وارد گردد. در دعاوی خانواده، به سبب حساسیت فراوانی که در این زمینه وجود دارد وکلایی صرفاً در بحث تخصصی خانواده، پرونده می‌پذیرند؛ زیرا یقیناً مشاوره اختصاصی حقوقی در رفع مشکلات محتمل، می‌تواند راهگشا باشد.
قانون حمایت از خانواده
این قانون در ۵۸ ماده در سال ۱۳۹۱ به تصویب رسید که قانون‌گذار در ماده یک آن، تنها مرجع صالح رسیدگی را “دادگاه خانواده” برشمرده است. قانون مذکور در ماده ۴ قانون حمایت خانواده، موضوعات مشمول را بصورت حصری در ۱۸ موضوع بیان کرده است.
دعاوی قابل طرح از جانب زوج
- تمکین: از جمله دعاوی خانواده است که مختص زوج است و طرح آن در دادگاه خانواده از این باب است که زوجه بدون داشتن عذر قانونی و شرعی از انجام تکالیف و وظایف خود سرباز میزند. در فرض مسئله، دادگاه صالح به رسیدگی، دادگاه محل اقامت زوجه است. دادگاه در مقام رسیدگی، به تحقیق از منزل و اسباب و اثاثیه می‌پردازد و در صورت احراز تمام شرایط و مقدمات تمکین، اقدام به صدور حکم عدم تمکین می‌نماید. از آثار این دعوای حقوقی می‌توان به از بین رفتن استحقاق زوجه بر نفقه اشاره نمود لذا از اهمیت بسزایی برخوردار است.
- طلاق: موضوع ماده ۱۱۳۳ است که قانون‌گذار به صراحت، اراده و خواست زوج را در تحقق آن، عنوان کرده است البته شرایطی را برای زوجه بیان کرده که با اجتماع آن شرایط، زوجه می‌تواند درخواست طلاق بدهد (نمونه آن ماده ۱۰۲۲ قانون مدنی است) بر طبق قانون دو نوع طلاق وجود دارد: طلاق رجعی و طلاق بائن.
دعاوی قابل طرح از جانب زوجه
- مهریه: از جمله دعاوی خانواده است که زوجه در آن انتفاع مالی می‌برد. طبق قانون سه نوع مهریه شناخته شده است:
- مهر المسمی: همان مهریه رایج است که زوجین در تعیین میزان آن توافق کرده‌اند.
- مهرالمثل: چنانچه مهریه در زمان عقد معین نشده باشد (صیغه بدون مهریه جاری گردد) میزان مهریه بر حسب شان و تمکن خانوادگی زوجه تعیین می‌گردد.
- مهرالمتعه: اگر حین جاری شدن صیغه، مهریه تعیین نگردد و طلاق قبل از نزدیکی صورت گیرد مهرالمتعه به زوجه تعلق می‌گیرد که مبنای تعیین آن تمکن مالی زوج می‌باشد.
- نفقه زوجه و اجرت‌المثل: نفقه همچون مهریه، موضوعی مطرح در دعاوی خانواده به شمار می‌آید. طبق ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی در عقد دائم، نفقه زوجه بر عهده زوج است البته استحقاق زوجه به نفقه مشروط به تمکین او به وظایف زناشویی خواهد بود.
سایر موارد
- نکاح دائم و موقت: از منظر قانون شرایط صحت عقد نکاح؛ ایجاب، قبول، حضور دو شاهد و عدم وجود حرمت دائمی می‌باشد. نکاح به دائمی و موقت تقسیم‌بندی می‌شود.
- تفاوت‌های بسیاری که میان این دو است از جمله شایع‌ترین مصادیق در دعاوی خانواده بشمار می‌رود. از آن جمله می‌توان ارث، نفقه، مهریه و… را ذکر کرد.
- نسب: نسب رابطه حقوقی و خونی است که پدر و مادر را به فرزندان آنان مربوط می‌کند. از جمله موضوعات بسیار پیچیده و غامض است. اثبات نسب از جانب مادر در دعاوی خانواده ساده‌تر از اثبات آن از جانب پدراست.
- رشد و حجر: به منع شخص (طبق قانون) از اداره امور خود «حجر» گفته می‌شود. حجر در نوع عام (مثل مجنون) و خاص (سفیه) قابل تصور است. رشد نیز در قانون به صفتی اطلاق می‌شود که بر طبق آن فرد پس از بلوغ بدین صفت خواهد رسید (۱۲۱۰ قانون مدنی).
آنچه به اجمال در بالا بیان شد نمونه‌های شایع در دعاوی خانواده هستند گرچه عناوین دیگری چون: تمکین و نشوز، نفقه اقارب، حضانت، جهیزیه و ازدواج مجدد و… نمونه‌های دیگری است که قانون‌گذار آنها را به صراحت در حیطه دعاوی خانواده گنجانیده است و از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
