گاهی به دلیل اینکه کودکان کارهایی انجام می دهند که دارای تبعات بسیار هستند، ممکن است سر از قانون در بیاورند. زمانی که مجرم کودک یا نوجوان باشد، برای او مجازات هایی در نظر گرفته می شود تا در آینده دچار آن خطاها یا تکرار آن نباشد. در این مقاله به بررسی جرم هایی که ممکن است مجرم کودک یا نوجوان  انجام دهد و مجازات هایی که قانون برای آنها اعمال خواهد کرد، می پردازیم.

در مورد اعمال مجازاتی که برای مجرم کودک یا نوجوان در نظر گرفته می شود، سن و تعیین رشد عقلی آنان از موارد بسیار مهم هستند. همچنین با در نظر گرفتن وضعی که متهم دارد و جرمی که مرتکب شده است، ممکن است دادگاه در مورد او تبدیل مجازات انجام دهد. البته همیشه اینگونه نیست که دادگاه فقط برای مجرمان کودک و نوجوان مجازات در نظر بگیرد، گاهی آنان مشمول بخشش و تخفیف از سوی دادگاه خواهند شد.

چگونه با مجرم کودک یا نوجوان برخورد می شود؟

در قانون مجازات اسلامی برای مسئولیت کیفری مجرم کودک یا نوجوان مقررات ویژه و خاصی وجود دارد. برای مثال باید مرجع خاصی جهت رسیدگی به پرونده و جرایم آنها طبق رعایت تشریفات مقرر صورت گیرد. در مورد رفع مسئولیت کیفری کودکان همیشه این اعتقاد وجود داشته است که چون مجرم کودک یا نوجوان از حسن و قبح عمل خود درک درستی ندارد، مسئولیتی در برابر جرایمی که مرتکب شده، ندارد. یعنی صغر سن از جمله عوامل رافع در این زمینه است. در کشورهای مختلف برای مبرا شدن از این مسئولیت، سن یک مورد متغیر است.

در قانون بسیاری از کشورها و همچنین قانون کشور ایران برای این دسته از مجرمان یا بزهکاران تدابیر تعلیم و تربیتی اعمال می شود. قانون همواره در مورد این گروه از مجرمان دید حمایتی دارد و در تلاش است که مجازات آنان را کاهش دهد. اما اگر به این مجرمان و نتایج خسارت بار رفتارهای آنها توجه نشود، یا آنان را رها کرد، برای جامعه و هم برای این افراد آثار سوئی در بر خواهد داشت. بنابراین قانون مجازات اسلامی برای مسئولیت کیفری این دسته از مجرمان قوانین ویژه ای را لحاظ کرده است و برای آنان مجازات های خاصی در نظر گرفته است.

• نظام کیفری برای برخورد با مجرم کودک یا نوجوان: در برخورد با مجرم کودک یا نوجوانان دو نوع نظام کیفری در نظر گرفته می شود،
• نظام شرعی: این نظام از دسته جرایم مانند جرایم باب حدود دیات و قصاص نشات می گیرد.
• نوع دیگری از جرایم هستند که در قالب مجازات های تعزیری تقسیم خواهند شد.
• جرایم تعزیری کودکان

درباره جرایم تعزیری باید گفت که قانونگذار این اختیار را به قاضی داده است که اقدامات اصلاحی، حمایتی و مراقبتی برای مجرم کودک یا نوجوان که سنی کمتر از ۱۸ سال دارند، در نظر بگیرد. اما درباره جرایم تعزیری باید گفت که جرایمی هستند که در شرع برای آنها میزان یا کیفیت مجازات معلوم نشده و توسط قانونگذار موارد مورد نظر تعیین شده است.

سن مجرم کودک یا نوجوان

هنگامی که جرمی اتفاق می افتد، سن مجرم دارای اهمیت زیادی می باشد.  افرادی که زیر ۱۸ سال باشند، رسیدگی به تخلف های آنها به صورت زیر خواهد بود:

کودکانی که دارای سن ۹ تا ۱۲ ساله باشد.

در صورتی که مجرم کودک یا نوجوان جرایم تعزیری انجام داده باشد که هنگام ارتکاب این جرم دارای سن ۹ تا ۱۵ سال شمسی باشد، دادگاه در اولین مرحله این فرد را به دست والدین، سرپرست قانونی یا اولیا خواهد داد. در برخی موارد نیز این تعهد از سرپرست و والدین مجرم کودک و یا نوجوان گرفته می شود که از کودک یا نوجوانان بیشتر مراقبت کرده و لازم است که در این مرحله والدین یا سرپرست به دادگاه رفته و این تعهد را بدهد.

تصمیم گیری در خصوص مجرمان ۱۲ تا ۱۵ ساله

در صورتی که سن کودک مجرم ۱۲ تا ۱۵ باشد و جرمی مرتکب شود، درباره او ۲ تصمیم گرفته خواهد شد:

• دادن اخطار و تذکر به کودک مجرم و گرفتن تعهد کتبی که از تکرار جرم خودداری کند.
• اگر کودک مجرم دست به ارتکاب جرایم تعزیری درجه ۱ تا ۵ زده باشد، حدود ۳ ماه تا یک سال باید در کانون اصلاح و تربیت نگهداری شود.

لازم به ذکر است که جرایم درجه یک دارای بیشتر از ۲۵ سال حبس و جرایم درجه ۲ تا ۵ سال حبس خواهند داشت.

مجازات برای مجرم کودک یا نوجوان ۱۵ تا ۱۸ ساله: در صورتی که نوجوانی بین سن ۱۵ تا ۱۸ سال شمسی ارتکاب جرم تعزیری انجام دهد، با در نظر گرفتن میزان شدتی که جرم دارد، شرایط و تشخیص دادگاه مجازات های زیر در انتظار آنها خواهد بود:

• محکوم شدن به پرداخت کردن جریمه نقدی
• نگهداری مجرم کودک یا نوجوان در کانون اصلاح و تربیت
• انجام دادن خدمات عمومی رایگان به صورت اجباری

در صورتی که کودک یا نوجوان مجبور باشد که خدمات عمومی رایگان را انجام دهد، روزانه حداکثر تا ۴ ساعت می تواند کار انجام دهد.

اگر والدین مجرم کودک یا نوجوان حضور نداشته باشند

در بعضی از موارد امکان گرفتن تعهد از سرپرست یا والدین کودک مجرم وجود ندارد، این موارد شامل:

• صلاحیت نداشتن که در اینگونه موارد باید نگهداری از کودک یا نوجوان به دست اشخاص حقیقی یا حقوقی داده شود. مانند: موسسات، ارگان ها، نهادها و سازمان ها.
• در دسترس نبودن والدین یا سرپرست

حد و قصاص برای مجرم کودک و نوجوان

در صورتی که مجرم کودک یا نوجوان دست به جرایمی بزند که مجازات آن حد یا قصاص باشد، برای او دو حالت در نظر گرفته می شود:

• در صورتی که سن آن کودک از ۱۲ سال قمری کمتر باشد، دادگاه سرپرستی آن کودک را به دست اولیا یا سرپرست قانونی یا شخص حقیقی دیگری خواهد داد. همچنین از این افراد تعهداتی خواهد گرفت که پیش از این درباره آنها توضیح دادیم. در این مواقع قاضی دادگاه می تواند نصیحت هایی در رابطه با اصلاح رفتار کودک در نظر گیرد.
• در صورتی که کودک دارای ۱۲ تا ۱۵ سال قمری باشد، اخطار و تذکراتی به کودک داده می شود و تعهد کتبی از او گرفته خواهد شد تا مجددا آن جرم را تکرار نکرده یا به اندازه ۳ ماه تا یک سال نگهداری او در کانون اصلاح و تربیت انجام شود.

تبدیل مجازات برای کودک یا نوجوان

با در نظر گرفتن جرم ارتکابی و وضع متهم دادگاه می تواند به جای مواردی که حکم آن مجازات و نگهداری در کانون اصلاح تربیت باشد، یا برای جریمه نقدی کودک، تبدیل مجازات انجام دهد. مثلا می توان برای مجرم کودک یا نوجوان اقامت در منزل در ساعات تعیین شده توسط دادگاه یا نگهداری او در کانون اصلاح و تربیت فقط برای ۲ روز آخر هفته را به مدت ۳ ماه تا ۵ سال در نظر بگیرد.

تعیین رشد عقلی برای اعمال مجازات

یکی از موارد بسیار مهم برای اعمال مجازات مجرم کودک یا نوجوان تعیین کردن رشد عقلی آنان است. برای این منظور دادگاه می تواند نظر پزشک قانونی را به کار برد. تا به این وسیله مجازات مورد نظر برای کودک یا نوجوان اعمال گردد. اگر جرم کودک به گونه ای باشد که باعث دیه یا خسارات مالی شود، سن در آن اثری نخواهد داشت و دادگاه به سود فرد زیان دیده تمامی خسارات را دریافت خواهد کرد.

تخفیف و بخشش برای مجرم کودک یا نوجوان

اگر کودک یا نوجوان جرمی مرتکب شوند، قانون تنها برای آنها مجازات در نظر نمی گیرد. به غیر از مجازات هایی که قاضی برای آن جرم در نظر می گیرد، قاضی می تواند اگر در رفتار مجرم تغییراتی دید، برای او بخشش یا تخفیف نیز اعمال کند. مثلا دادگاه به جای نگهداری در کانون اصلاح و تربیت می تواند حکم کند که کودک یا نوجوان کنار ولی و یا سرپرست قانونی خود بماند.

همچنین ممکن است در حکم دادگاه تجدید نظر شود. به اینگونه که اگر کودک یا نوجوان به اندازه حداقل یک پنجم از زمان نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را سپری کرده باشد، دادگاه آزادی مشروط یا دیگر تخفیفات قانونی با تحقق شرایط را برای کودک یا نوجوان در نظر خواهد گرفت. در صورتی که علت یا دلایل تخفیف وجود داشته باشند، دادگاه می تواند به جای اقدامات تامینی و تربیتی کودک یا نوجوان یک اقدام مناسب تر یا سبک تر که برای حال کودک یا نوجوان مساعدتر باشد، در نظر بگیرد. همچنین امکان تعویق حکم یا معلق ماندن مجازات برای دادگاه وجود دارد.

اقدامات تامینی و تربیتی مجرم کودک یا نوجوان در قانون مجازات اسلامی

برای جلوگیری از تکرار جرم در برخی موارد در کنار اعمال مجازات و در برخی موارد در قبل یا بعد از آن، اقدامات تامینی و تربیتی اعمال می گردند. این اقدامات به عنوان تدابیری ضروری برای اصلاح و باز اجتماعی شدن مجرمان هستند. از این رو در تعریف اقدامات تامینی باید گفت دسته ای از وسایل دفاعی اجتماعی هستند که با توجه به حکم قانون و به وسیله قاضی بر اثر وقوع جرم، با در نظر گرفتن استعداد، وضع مزاجی، سابقه فرد و منش او استفاده می شود تا در او بهبودی حاصل شود. همچنین فرد با جامعه سازگار شده و از تکرار جرم خودداری کند.

برای تدابیر تامینی، جامعه در پی تلافی رفتار مجرمان یا کیفر رساندن به آنان نیست. آنچه در این مورد مهم است، تامین کردن آرامش و امنیت جامعه در برابر افراد و زمینه های آسان کننده جرایم می باشد. در مورد این اقدامات ویژگی هایی مانند، معلوم نبودن مدت زمان، نبود رنگ اخلاقی، وجود تجدید نظر دائمی، نبود ارعاب، رنج آوری و تحقیر آمیزی وجود دارد.