در عرف جامعه، دلیل به چیزی اطلاق می‌شود که انسان را با حقیقت و واقعیت آشنا نماید. برای اثبات ادعاهای حقوقی و کیفری نیز، فردی که دادخواست حقوقی ارائه داده یا شکایتی را دادگاه کیفری مطرح نموده است، باید دلایلی را به قاضی و دادگاه ارائه نماید. البته باید دلایلی که توسط طرفین دعوی ارائه می‌شوند، قانونی و معتبر شناخته شوند. به همین جهت مبحثی تحت عنوان انواع ادله اثبات دعوی در پرونده‌های قضایی در این علم مطرح‌شده است
دلیل در اصطلاح حقوقی
دلیل در قانون مدنی تعریف‌نشده است لکن در ماده 194 قانون آیین دادرسی مدنی دلیل چنین تعریف‌شده است: «دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوی برای اثبات یا دفاع از دعوی به آن استناد می‌نمایند.» این تعریف با اندکی تغییرات تقریباً همان تعریفی است که در ماده 353 قانون آیین دادرسی سابق مصوب در سال 1318 آمده بود. در آیین دادرسی مدنی و قانون مدنی، مواردی تحت عنوان انواع ادله اثبات دعوی نام‌برده شده‌اند.
انواع ادله اثبات دعوی در قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی
ادله اثبات دعوی در امور مدنی و کیفری، با توجه به معیارهای گوناگونی دسته‌بندی می‌شوند. به‌عنوان‌مثال انواع ادله اثبات دعوی در تصویر زیر قابل‌مشاهده است:
منظور از انواع ادله اثبات دعوی چیست؟
هر پرونده حقوقی و کیفری، بسته به جزئیات و محتوای آن نیازمند ارائه دلایلی موجه است که توانایی اثبات ادعای موضوع پرونده را داشته باشد. مثلاً در پرونده قتل یک فرد، سند رسمی دلیل موجهی نخواهد بود. پس در امور کیفری و حقوقی، انواع مختلفی از ادله اثبات دعوی توسط قانون‌گذار پیش‌بینی‌شده است.
انواع ادله اثبات دعوی حقوقی:
- اقرار
- سند
- شهادت
- تحقیقات محلی
- کارشناسی
- قسم
انواع ادله اثبات دعوی کیفری:
- اقرار
- شهادت
- سوگند
- علم قاضی
اقرار، یکی از انواع ادله اثبات دعوی اعم از حقوقی و کیفری
هرگاه شخصی در یک پرونده حقوقی یا کیفری، به ضرر خودش و به نفع دیگری، مطلبی را بیان کند اقرار کرده است. در این شرایط موضوع پرونده بدون نیاز به ارائه سایر مدارک و انواع ادله اثبات دعوی، به نفع طرف شاکی یا خواهان تمام می‌شود. مثلاً در امور کیفری فردی که اقرار به ارتکاب جرم سرقت یا جرم شرب خمر می‌نماید، محکوم‌به مجازات خواهد شد. اگر شخصی اقرار به بدهکاری خود به فرد دیگری نماید، عمل وی مصداق بارز اقرار در دعاوی حقوقی است.
قسم یا سوگند، یکی از انواع ادله اثبات دعوی اعم از حقوقی و کیفری
ازآنجاکه قسم یا سوگند، تحت شرایط خاصی اجرا می‌شود و در طی آن فرد باید با اسامی جلاله خداوند، سوگند بخورد این دلیل یکی از کم‌کاربردترین انواع ادله اثبات دعوی است و معمولاً در آخرین مرحله اثبات ادعا استفاده می‌شود. درواقع درصورتی‌که فرد مدعی پرونده، دلایل کافی برای اقناع قاضی جهت اثبات موضوع دادخواست حقوقی یا شکایت کیفری خود نداشته باشد، از طرف مقابل می‌خواهد که با قسم خوردن ادعای مدعی را رد نماید.
شهادت، یکی از انواع ادله اثبات دعوی اعم از حقوقی و کیفری
در امور حقوقی، هرگاه به دو روش اقرار و ارائه اسناد اعم از عادی و رسمی فرد مدعی نتواند ادعای خود را ثبات نماید می‌تواند از شاهدان و گواهان بخواهد تا ادعای او را تائید و تصدیق نمایند. شهادت در امور حقوقی به این معنی است که از کسی که به‌صورت تصادفی یا غیر تصادفی، درباره موضوع دعوا چیزی شنیده یا دیده است، خواسته شود تا آنچه می‌داند را به دادگاه بیان کند. مثلاً شخصی شهادت دهد که دیده است فرد خوانده، سندی را امضا کرده است.
شهادت در امور کیفری نیز چنین است که فردی، رخ دادن یا ندادن جرمی توسط متهم یا هر موضوع مرتبط با انواع جرائم را در دادگاه بیان کند. مثلاً فردی گزارشی از اینکه شاهد بالا رفتن فردی از دیوار خانه همسایه‌اش بوده است، به قاضی ارائه کند.
سند، یکی از انواع ادله اثبات دعوی حقوقی
مهم‌ترین دلیل برای اثبات ادعا در دعاوی حقوقی، اسناد هستند که انواع مختلفی دارند. منظور از سند هر نوشته‌ای است که قابلیت استناد در دادگاه را داشته باشد.
بازدید محل، یکی از انواع ادله اثبات دعوی حقوقی
درصورتی‌که یکی از طرفین دعوا اعم از خوانده یا خواهان، به آگاهی یا اطلاعات اهالی محل استناد کنند، دادگاه با صدور قرار دستور تحقیق محلی، برای تکمیل مدارک و ادله اثبات دعوی اقدام به بازدید از محل می‌نماید و از اهالی پرس‌وجو می‌کند. البته برای توجیه برخی از افراد که با اشاره به‌قاعده منع تحصیل دلیل از سوی دادگاه این نوع از ادله اثبات را زیر سؤال می‌برند باید گفت، بنا بر قوانین آیین دادرسی مدنی، دادگاه می‌تواند برای روشن شدن موضوع دعوا از هر طریقی که مؤثر بداند، اقدام به تکمیل اطلاعات و مدارک نماید.
کارشناسی، ادله اثبات امور حقوقی
در مواردی، هر دو طرف دعوا یا یکی از آن‌ها می‌توانند از دادگاه بخواهند تا موضوع از طریق کارشناسی پیگیری شود. در چنین شرایطی دادگاه به صلاحدید، قرار کارشناسی صادر می‌نماید و کارشناسان دادگستری برای بررسی موضوع اعزام می‌شوند. البته در مواردی هم بدون درخواست طرفین، خود قاضی می‌تواند قرار ارجاع به کارشناس را صادر کند.
علم قاضی، ادله اثبات امور کیفری
علم قاضی، یعنی قاضی صالح مبنی بر یک سری مستندات و مدارک موجود، درباره دعوا مطرح‌شده، به‌قدری آگاهی پیدا می‌کند که گویا یقین پیداکرده است و بر اساس همین یقین و مستندات حکم را صادر می‌نماید. ازجمله مواردی که باعث علم قاضی می‌شود نظر کارشناس، تحقیقات محلی، اظهارات مطلع و گزارش ضابطان دادگستری مانند پلیس و نیروهای بسیج است. با این توضیح، علم قاضی محدود به شنیده‌ها یا دیده‌های شخص خودش نمی‌شود و سایر افراد یا ارگان‌هایی که از آن‌ها نام بردیم هم در علم قاضی مؤثر هستند.
تفاوت انواع ادله اثبات دعوی در امور مدنی و کیفری
در امور کیفری به‌جز در بعضی از جرائم خاص بازپرس برای کشف جرم هر تحقیقی را که برای کشف واقع لازم باشد انجام می‌دهد و شاکی هم مقید به ارائه دلیل خاصی نیست و می‌تواند به هر وسیله‌ای که وقوع جرم را اثبات کند متوسل شود. اما در امور مدنی ازنظر حقوقی هر نوع دلیلی، برای اثبات ادعای فرد شاکی یا خواهان، موردپذیرش نیست. بلکه دلیل قضایی چیزی است که قانون آن را دلیل دانسته و برای آن در دعوی قدرت اثباتی قائل است.
وظیفه ارائه انواع ادله اثبات دعوی با چه کسی است؟
از تعریف مذکور در ماده 194 قانون آیین دادرسی مدنی چنین استنباط می‌شود که دلیل فقط باید از طرف اصحاب دعوا اقامه شود و دادگاه نمی‌تواند به دلایلی که احیاناً از طرف اشخاص ثالث و افرادی که خارج از پرونده هستند، ارائه می‌شود، ترتیب اثر دهد. البته بر اساس قاعده فقهی معروف «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر» به معنی اینکه ارائه بینه و شاهد با مدعی است و قسم با منکر دعوی است، ارائه انواع ادله اثبات دعوی معمولاً باکسی است که ادعایی را دادگاه مطرح می‌نماید.
در علم حقوق، انواع ادله اثبات دعوی، با معیارهای متفاوتی دسته‌بندی می‌شوند. در مقالات بعدی موسسه حقوقی صاحب اندیشه به ذکر تقسیم‌بندی‌های رایج پیرامون این ادله خواهیم پرداخت.
