عدالت، آرمان و هدف نهایی قانون‌گذاری در تمامی نظام‌های حقوقی سراسر جهان است اما اجرای عدالت، تحت برخی از شرایط امکان‌پذیر نیست. یکی از مواردی که قانون‌گذار در مبحث طواری دادرسی پیش‌بینی کرده است، مواردی است که در آن احتمال عدم رعایت اصل بی‌طرفی توسط دادرس می‌رود. هرچند دادرس و قاضی موظف به رعایت بی‌طرفی و ملزم به رعایت اخلاق حرفه‌ای هستند، رد دادرس برای جلوگیری از اختلافات احتمالی و همچنین زیر سؤال بردن جایگاه دادگاه اسلامی پیش‌بینی شده است. در چنین شرایطی طرفین دعوا می‌توانند ایراد رد دادرس مطرح نمایند تا رسیدگی به پرونده به دادرس دیگری سپرده شود. برای توضیح بیشتر ایراد رد دادرس این مقاله را تا انتها بخوانید.
ایراد رد دادرس چیست؟
در برخی از پرونده‌های حقوقی و کیفری، این شبهه برای افراد به وجود می‌آید که قاضی پرونده، دارای نفع شخصی مادی یا معنوی در پرونده‌ای که به آن رسیدگی می‌کند، دارد. در صورت وجود چنین شرایطی که تحت عنوان موارد رد دادرس در قانون آیین دادرسی مدنی و کیفری ذکرشده‌اند، قاضی می‌تواند از رسیدگی به پرونده مذکور خودداری نماید و قرار امتناع از رسیدگی صادر کند. البته درصورتی‌که چنین شائبه‌ای برای طرفین دعوا پیش آمد، این امکان برای آن‌ها وجود دارد که ایراد رد دادرس را مطرح نمایند.
موارد رد دادرس در امور حقوقی
به کلیه اموری که در جریان دادرسی رخ می‌دهد، طواری دعوا گفته می‌شود، در برخی از موارد طواری دعوا ناشی از طرح ایرادات در دعوا است. ایراد رد دادرس در امور حقوقی هم یکی از موارد طواری دعوا است. هرچند ایراد رد دادرس برای رعایت عدالت در پرونده‌های قضایی قابل‌طرح است، اما بدون ذکر موارد ایراد رد دادرس ممکن است بسیاری از طرفین دعوا به بهانه عدم صلاحیت قاضی برای رسیدگی به پرونده، جریان دادرسی را مختل نمایند. به همین منظور موارد ایراد رد دادرس در امور حقوقی صرفاً در شرایطی که ماده 91 قانون آیین دادرسی مدنی ذکر کرده است، خلاصه می‌شود.
ماده 91 قانون آیین دادرسی مدنی
دادرس در موارد زیر باید از رسیدگی امتناع نموده و طرفین دعوا نیز می‌توانند او را رد کنند:
- قرابت نسبی یا سببی تا درجه سوم از هر طبقه بین دادرس با یکی از اصحاب دعوا وجود داشته باشد.
- دادرس قیم یا مخدوم یکی از طرفین باشد و یا یکی از طرفین مباشر یا متکفل امور دادرس یا همسر او باشد.
- دادرس یا همسر یا فرزند او، وارث یکی از اصحاب دعوا باشد.
- دادرس سابقاً در موضوع دعوای اقامه‌شده به‌عنوان دادرس یا داور یا کارشناس یا گواه اظهارنظر کرده باشد.
- بین دادرس و یکی از طرفین و یا همسر یا فرزند او دعوای حقوقی یا جزایی مطرح باشد و یا در سابق مطرح بوده و از تاریخ صدور حکم قطعی دو سال نگذشته باشد.
- دادرس یا همسر یا فرزند او دارای نفع شخصی در موضوع مطروح باشند.
نحوه رسیدگی به پرونده پس از طرح ایراد رد دادرس
پس از طرح ایراد رد دادرس و صدور قرار امتناع از رسیدگی توسط دادرس با ذکر دلیل و جهت، بر اساس ماده 92 آیین دادرسی مدنی، ادامه رسیدگی به پرونده به نحو زیر خواهد بود:
ماده 92 آیین دادرسی مدنی:
دادرس پس از صدور قرار امتناع از رسیدگی با ذکر جهت، رسیدگی نسبت به مورد را به دادرس یا دادرسان دیگر در همان دادگاه محول می‌کند. چنانچه دادگاه فاقد دادرس به تعداد کافی باشد، پرونده را برای تکمیل دادرسان یا ارجاع به شعبه دیگر نزد رئیس شعبه اول ارسال می‌کند و درصورتی‌که دادگاه فاقد شعبه دیگری باشد، پرونده‌ای که در آن ایراد رد دادرس در امور حقوقی مطرح‌شده را به نزدیک‌ترین دادگاه هم‌عرض ارسال می‌نماید.
مهلت زمان قانونی طرح ایراد رد دادرس در امور حقوقی
برای جلوگیری از سوءاستفاده طرفین دعوا و بروز اختلال درروند دادرسی، مدت‌زمانی برای طرح ایراد رد دادرس در امور حقوقی معین‌شده است. در ماده 87 قانون آیین دادرسی مدنی آمده است:
«ایرادات و اعتراضات باید تا پایان اولین جلسه دادرسی به عمل آید مگر اینکه سبب ایراد متعاقباً حادث شود.»
بر اساس این ماده، در حالت کلی اگر شخصی قصد طرح ایراد رد دادرس در امور حقوقی و کیفری را دارد، تا پایان اولین جلسه دادرسی مهلت خواهد داشت. اما قسمت دوم ماده، سایر موارد احتمالی را نیز در نظر گرفته و پس از پایان مهلت مذکور نیز، طرح ایراد رد دادرس را ممکن می‌داند. درواقع قانون، در مواردی که یکی از موارد رد دادرس پس از پایان جلسه اول دادرسی به وجود آمده است نیز، برای طرفین حق طرح ایراد رد دادرس در امور حقوقی را در نظر گرفته است.
موارد ایراد رد دادرس در پرونده‌های حقوقی و کیفری، متفاوت‌اند. موارد رد دادرسی در امور کیفری نیز در آیین دادرسی کیفری آمده است که در مقالات بعدی موسسه حقوقی صاحب اندیشه به ذکر آن‌ها خواهیم پرداخت.
