عقد در لغت به معنی گره و در اصطلاح حقوقی به معنی پیمان و قراردادی است که مانند گره میان دو یا چند نفر منعقد و محکم شده باشد. هر عقدی می‌تواند تحت شرایطی منحل شود. عقد نکاح که در بین عموم مردم به ازدواج شناخته می‌شود، در قانون مدنی، نوعی عبادت مالی محسوب می‌شود. برای برهم زدن عقد نکاح برخلاف سایر عقود و قراردادهای حقوقی، شرایط و ویژگی‌های خاصی مطرح است که تحت عنوان انحلال نکاح در متون فقهی اسلامی به آن پرداخته‌شده است. اسباب انحلال نکاح در انواع مختلف آن متفاوت است. به‌صورت کلی، طلاق در ازدواج دائم، بذل مدت در عقد ازدواج موقت یا صیغه و فسخ نکاح 3 مورد از موارد انحلال نکاح هستند. اما منظور از فسخ نکاح چیست؟ در این مقاله به جزئیات مربوط به این پرسش، خواهیم پرداخت.
منظور از فسخ نکاح چیست؟
فسخ نکاح، شرایط و امکان بر هم زدن عقد ازدواج در پاره ای از موارد مقرر در قانون است. به‌منظور ماده 1120 قانون مدنی، عقد دائم با طلاق یا فسخ می‌تواند منحل شود. منظور از فسخ نکاح، وجود و ظهور عیوبی در زوج (مرد) یا زوجه (زن) است که می‌تواند اجازه برهم زدن ازدواج را برای هرکدام از طرفین ایجاد کنند. یعنی در صورت وجود عیوب مشخص‌شده برای زن در قانون، مرد پس از اثبات آن‌ها می‌تواند عقد را بر هم بزند و بالعکس زن می‌تواند با اثبات وجود عیوب مختص زوج که در قانون مشخص‌شده است عقد را بر هم بزند و از همسرش جدا شود. لازم به ذکر است که طلاق با فسخ نکاح، احکام و شرایط متفاوتی دارند.
اما آیا هر عیبی می‌تواند موجب برهم زدن ازدواج باشد؟ مسلماً خیر. هر عیبی نمی‌تواند مجوزی برای فسخ نکاح باشد. در فقه اسلامی، عیوب به دودسته کلی عیوب مؤثر در فسخ نکاح و عیوب غیر مؤثر در فسخ نکاح تقسیم می‌شوند.
عیوب مؤثر در فسخ نکاح
عیوب مؤثر در فسخ نکاح، گاه به‌صورت منصوص و گاه به‌صورت غیر منصوص هستند و می‌تواند برای طرف مقابل حق فسخ ازدواج را ایجاد نمایند. لازم به ذکر است که حق فسخ نکاح فوری است و فرد باید به‌محض اطلاع از عیب، تصمیم خود را ابراز نماید. علاوه بر این، در تمامی موارد عیوب مؤثر در فسخ نکاح، طرف مقابل باید قبل از ازدواج از وجود آن‌ها بی‌خبر بوده باشد.
عیوب مؤثر در فسخ نکاح به 3 دسته زیر تقسیم می‌شوند:
الف. عیوب مشترک موجب فسخ نکاح
ب. عیوب مختص زوج (عیوبی که به زن اجازه فسخ نکاح می‌دهد)
ج. عیوب مختص زوجه (عیوبی که به مرد اجازه فسخ نکاح می‌دهد)
عیوب مشترک مؤثر در فسخ نکاح
جنون که یکی از شرایط تکلیف عامه است در ابعاد مختلف حقوقی و کیفری تأثیر عمده‌ای دارد. جنون حتی می‌تواند موجب فسخ نکاح باشد. انواع مختلف جنون می‌توانند موجب فسخ نکاح باشند ازجمله:
جنون اطباقی (دائمی): فرد از بدو تولد تاکنون مجنون بوده است.
جنون ادواری (مقطعی): فرد به‌صورت مقطعی مثلاً فصلی مجنون می‌شود!
جنون متقاطع: زمان مشخص ندارد و فرد یک‌لحظه عاقل و یک‌لحظه دیوانه است.
جنون متجدد: جنون حادث پس از عقد نکاح تنها درصورتی‌که برای مرد رخ دهد، می‌تواند حق فسخ نکاح را برای زن ایجاد نماید. (مرد حق ندارد به بهانه جنون حادث پس از عقد، با فسخ نکاح، از همسرش جدا شود)
آیا عدم امکان فسخ نکاح برای مرد در جنون متجدد عادلانه است؟
شاید این سؤال برای شما هم مطرح باشد که آیا عادلانه است که مرد نتواند عقد نکاح را پس از جنون همسرش فسخ کند یا خیر؟ شاید در نگاه اول این موضوع، عجیب به نظر بیاید اما باید یادآوری کنیم که حق طلاق همچنان در دستان مرد است و او می‌تواند با طلاق از همسرش جدا شود.
عیوب مختص زوج در فسخ نکاح (موارد فسخ نکاح از طرف زن)
این عیوب در ماده 1122 قانون مدنی ذکرشده است. در صورت اثبات این موارد در دادگاه توسط زن، حق فسخ نکاح برای خانم وجود دارد. عیوب اختصاصی مرد، زمانی مطرح می‌شوند که آقا توان برقراری رابطه زناشویی را نداشته باشد البته در متون فقهی، برای اثبات این موضوع نظرات متفاوت وجود دارد. ازجمله عیوب مرد که باعث ایجاد حق فسخ برای زن هستند عبارت‌اند از:
خصاء: عارضه مربوط به اخته شدن مرد
جَبّ: قطع شدن آلت تناسلى مرد
عَنَن: بیماری جنسی‌ای که براثر آن آلت تناسلی مرد نعوظ نمی‌کند، به‌گونه‌ای که ناتوان از آمیزش می‌گردد.
البته در برخی موارد که این عیوب، پس از عقد نکاح حادث شوند، در وجود حق فسخ نکاح برای زن تردید وجود دارد که قاضی و دادگاه بر اساس ادله ارائه‌شده توسط خانم حکم می‌نماید.
عیوب مختص زوجه در فسخ نکاح: (موارد فسخ نکاح از طرف مرد)
درصورتی‌که مرد پس از ازدواج از وجود عیوب زیر که در ماده 1123 قانون مدنی آمده است در همسر خویش آگاه شود و این عیوب امکان درمان نداشته باشند، حق فسخ نکاح را خواهد داشت. البته در این موارد خانم مستحق دریافت تمام مهریه است. این عیوب عبارت‌اند از:
جذام
برص: نوعی بیماری پوستی که باعث چندرنگ شدن پوست است.
نابینایی از هر دو چشم
زمین‌گیری
قَرَن: جود استخوانی در فرج که مانع جماع و نزدیکی باشد.
افضاء: یکی شدن مجرای بول و حیض
عَفَل: این مورد در قانون مدنی نیامده اما در متون فقهی به آن اشاره‌شده است. عفل گوشت زائدی است در فرج که مانع جماع باشد.
رَتَق: این مورد هم در قانون نیامده و به معنای بسته بودن راه آمیزش زن است.
چه زمانی عیوب، مؤثر در فسخ نکاح نیستند؟
عیوب فوق‌الذکر درصورتی‌که نتوانند توسط طرف مقابل اثبات شوند و یا در صورت رفع آن‌ها یا در موارد زیر موجب فسخ نکاح نخواهند بود:
- درصورتی‌که پس از عقد حادث‌شده باشند.
- درصورتی‌که قبل از عقد وجود داشته‌اند و طرف مقابل از آن‌ها مطلع بوده و باوجود آگاهی اقدام به ازدواج نموده است.
- درصورتی‌که قبل از عقد وجود داشته‌اند و طرف مقابل از آن بی‌اطلاع بوده اما پس از آگاهی از حق فسخ نکاح استفاده نکرده و به ادامه عقد رضایت داده باشد.
فسخ نکاح به علت وجود خیار شرط تخلف وصف
خیار در معنای حقوقی به معنی حق برهم زدن عقد و قرارداد برای یکی از طرفین یا هر دو طرف یا شخص ثالث خواهد بود. در عقد نکاح، درصورتی‌که خیار تخلف وصف برای یکی از طرفین وجود داشته باشد یعنی علت اصلی ازدواج وی با زن یا مرد وجود وصف خاصی باشد و پس از عقد مشخص شود آن ویژگی یا صفت وجود ندارد (مثلاً وصف بکارت در زن)، فرد می‌تواند به استناد خیار تخلف از وصف در نکاح، ازدواج را فسخ کند. البته هنوز هم درباره اینکه آیا خیارات در عقد نکاح هم مطرح‌اند یا خیر شبهه وجود دارد و تصمیم نهایی با قاضی خانواده است.
نتایج مربوط به فسخ نکاح بر اساس نظر فقه شیعه
درصورتی‌که اعمال فسخ نکاح قبل از وقوع مواقعه باشد، زن مستحق دریافت مهریه نخواهد بود. (جز در موارد استثنا). اما اگر فسخ نکاح پس از مواقعه انجام شود زن باید مهریه خود را دریافت کند.
حق فسخ فوری است (جز در موارد استثنا) و درصورتی‌که در سریع‌ترین زمان عرفی فرد از حق خود استفاده نکند، دیگر مجاز به فسخ نکاح نخواهد بود.
در عیوب مختص زن و مرد که از امور شخصی و مخفی هستند، طرف مقابل که می‌خواهد از حق فسخ نکاح استفاده کند باید ادعای خود را مبنی بر عیب طرف مقابلش اثبات نماید.
تکلیف مهریه در فسخ نکاح
اگر مواقعه و نزدیکی میان زن و کرد صورت گرفته باشد باید مهریه و حق‌وحقوق زن کاملاً پرداخت شود و زن عده نگه دارد اما اگر فسخ نکاح قبل از انجام مواقعه باشد، خانم مستحق دریافت مهریه نیست و نیازی به اعتداد (عده نگه‌داشتن) هم نیست. طلاق و فسخ نکاح دو مقوله کاملاً متفاوت هستند که در مقالات بعدی موسسه حقوقی صاحب اندیشه به آن می‌پردازیم.
