تحولات تاریخی اندیشه‌های حقوق جزا از قرن‌ها پیش دستخوش تغییرات زیادی شده است. حقوق جزا به شکل امروزی دسترنج تلاش حقوقدانان و فعالان سیاسی است. حقوق جزا در مراحل ابتدایی خود صرفاً از انتقام سرچشمه می‌گرفت و شدت مجازات محور اصلی در آن زمان بود. در دوران انقلاب کبیر فرانسه، اندیشه‌های دیگری همچون فایده اجتماعی مجازات به‌عنوان حربه مطمئن‌تری موردتوجه قرار گرفت ولی همچنان با تکیه زیاد بر ارعاب و سودمندی مجازات از اصلاح مجرم و باز اجتماعی شدن اخلاقی و اجتماعی او چشم پوشیدند. با بروز تحولات و نفوذ اندیشه‌های نو به‌تدریج انسان مجرم هم به‌عنوان بخشی از حقوق جزا مهم تلقی شده و شناخت مجرم به شروع اصلاح او و در نتیجه اصلاح جامعه می‌گردد. با این مقدمه و تغییرات جوامع مختلف، حقوق جزا با هدف ایجاد و برقراری عدالت، انواع مجازات‌ها در حقوق جزای ایران را مطرح و پیش‌بینی کرده است که بسته به‌شدت جرم و تأثیرات منفی آن تقسیم‌بندی می‌شوند. در این مقاله به بررسی انواع مجازات‌ها از جمله مجازات‌های اصلی، تبعی و تکمیلی می‌پردازیم.
هدف از اجرای انواع مجازات‌ها چیست؟
بزهکار و مجرم با اجرای فعل یا ترک فعل به‌صورت مجرمانه، خود را در معرض مجازات یا اقدامات تأمینی (تربیتی، مراقبتی و درمانی) قرار می دهد. اجرای این مجازات‌ها شاید در وهله اول، متضاد با هدف اصلی حقوق یعنی اجرای عدالت باشد اما با متعادل‌سازی رابطه بین حقوق اشخاص و حقوق جامعه اهداف مختلف و ارزشمندی در نتیجه اجرای انواع مجازات‌ها ترسیم و اجرا می‌شود.
مجازات‌ها اهداف عینی و ذهنی قابل‌تصور دارند:
هدف عینی و قابل‌مشاهده در اجرای انواع مجازات‌ها، اصلاح و تربیت بزهکار و در نتیجه پیشگیری از جرم به شکل خاصی نسبت به مجرمان و شرکا و معاونان آنها و به شکل عام نسبت به جامعه می‌باشد.
هدف ذهنی و آرمانی از انواع مجازات‌های اصلی، تبعی، تکمیلی و اقدامات تأمینی تربیتی اجرای عدالت است. هرچند اجرای مجازات نمی‌تواند دقیقاً اجرای عدالت باشد اما منظور ما صرفاً عدالت عرفی است.
تقسیم انواع مجازات‌ها بر اساس درجه
بسته به معیار تقسیم‌بندی، انواع مختلفی از مجازات‌ها و کیفرها برای مجرمان در حقوق جزای جمهوری اسلامی ایران پیش‌بینی شده است. بر اساس درجه، انواع مجازات‌ها در حقوق جزای ایران به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:
الف. مجازات‌های اصلی:
مجازات اصلی مجازاتی است که قانون‌گذار برای جرم معینی پیش‌بینی کرده و مستقیماً مورد حکم قرار داده است. به‌عبارت‌دیگر مجازات‌های اصلی، برشمرده در ماده ۱۲ قانون مجازات اسلامی هستند که در موارد حدود، قصاص، دیات، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده احصا شده است.
به‌غیراز موارد برشمرده در قانون، گاهی خود قانون‌گذار در موارد خاص نوعی از مجازات را به‌عنوان مجازات اصلی جرم قلمداد نموده است: مانند انفصال دائم از خدمات دولتی که نوعی محرومیت از حقوق اجتماعی محسوب می‌گردد اما در ماده ۵۷۵ قانون مجازات اسلامی مجازات اصلی جرم مزبور قلمداد شده است.
مجازات‌های اصلی در قانون جزا به ۴ دسته زیر تقسیم شده است:
- حدود
حدود به مجازات‌هایی گفته می‌شود که نوع، میزان و کیفیت آن در شرع اسلام تعیین شده است و بیشتر از نوع کیفر بدنی است و قاضی در کم‌وزیاد و تبدیل و اسقاط آن هیچ اختیاری ندارد. این نوع مجازات‌ها در مواد ۶۳ الی ۲۰۳ قانون مجازات اسلامی آمده است.
- قصاص
قصاص مجازات اصلی جنایات عمدی بر نفس، اعضاء و منافع است. قصاص کیفری است که جانی (قاتل) به آن محکوم می‌شود و باید با حد جنایت او برابر باشد. بر اساس ماده ۱۴ قانون مجازات اسلامی، قصاص همان مقابله‌به‌مثل جنایتی است که جانی خود مرتکب شده است و مجنی علیه یا اولیای دم صاحبان این حق هستند.
- دیات
دیه اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارند به‌موجب قانون مقرر می‌شود. دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو، به مجنی علیه یا به ولی یا اولیای دم او داده می‌شود.
- تعزیر
تعزیر بر اساس ماده ۱۸ قانون مجازات اسلامی این‌گونه تعریف شده است: «تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد قصاص یا دیه نیست و به‌موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می‌گردد.» نوع، مقدار، کیفیت اجرا و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به‌موجب قانون تعیین می‌شود.
- مجازات‌های بازدارنده
مجازات‌های بازدارنده تأدیب یا عقوبتی است که از طرف حکومت به‌منظور حفظ نظم و مراعات و مصلحت اجتماعی در قبال تخلف از مقررات و نظامات حکومتی تعیین می‌گردد: از قبیل، حبس، جزای نقدی، تعطیل محل کسب، لغو پروانه و محرومیت از حقوق اجتماعی و اقامت در نقطه یا نقاط معین، منع از اقامت در نقطه یا نقاط معین و مانند آن است. این موارد در ماده ۱۷ قانون مجازات اسلامی سابق برشمرده‌شده بود اما همچنان اجرا می‌شود.
ب. مجازات‌های تبعی:
گاهی قانون‌گذار علاوه بر مجازاتی که برای یک عمل مجرمانه پیش‌بینی کرده است باتوجه‌به نوع جرم ارتکابی و درجه اهمیت آن در جامعه، مجازات دیگری هم تعیین می‌کند که این مجازات اضافی را تبعی و گاه تکمیلی می‌گویند.
مجازات‌های تبعی از آثار مترتب بر محکومیت جزایی هستند و هیچگاه در حکم دادگاه قید نمی‌شود. این تبعات در واقع محرومیت از حقوق اجتماعی هستند که هر فردی ممکن است بر حسب وظیفه و جایگاه اجتماعی خویش از آنها برخوردار باشد. قانون‌گذار به‌عنوان بخشی از مجازات‌های تبعی محرومیت از برخی از حقوق اجتماعی افراد را در زمان محدودی پیش‌بینی و تعیین کرده است.
این نوع مجازات‌ها پس از اجرای حکم و انقضای زمان مزبور آن جزء سوابق حقوقی و کیفری محسوب نمی‌شوند و پس از انقضای مدت آثار محکومیت به‌کلی زائل و پاک می‌شود.
ج. مجازات‌های تتمیمی و تکمیلی:
مجازات‌های تتمیمی و تکمیلی به مجازات اصلی افزوده می‌شود و علاوه بر اینکه باید در دادنامه ذکر گردد هیچگاه به‌تنهایی مورد حکم دادگاه قرار نمی‌گیرد زیرا باید مجازات اصلی را تکمیل نماید.
جواز صدور این مجازات‌ها در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است: «دادگاه می‌تواند کسی را به علت ارتکاب جرم عمدی، به تعزیر یا مجازات بازدارنده محکوم کرده به‌عنوان تتمیم حکم تعزیری یا بازدارنده، مدتی از حقوق اجتماعی محروم و همچنین از اقامت در نقاط معین ممنوع یا به اقامت در محل معین مجبور نماید»
انواع مختلفی از مجازات‌های تتمیمی وجود دارند که در ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی به آن ها پرداخته شده است.
د. مجازات‌های ترهیبی و ترذیلی:
مجازات ترهیبی به‌عنوان کیفری ترساننده و مجازات ترذیلی به‌عنوان کیفری خوار کننده به کار برده می‌شود. در حال حاضر این نوع از مجازات در قوانین حقوق جزای جمهوری اسلامی ایران به سبب رعایت حقوق انسان‌ها و شان و منزلت آنها موجود نیست.
انواع مجازات‌ها بر اساس ماهیت و موضوع آن ها
بسته به موضوع انواع جرایم، مجازات‌های مختلفی در حقوق جزای ایران وجود دارد:
- مجازات‌های سالب حیات یا اعدام
- مجازات‌های بدنی شامل قطع عضو یا تازیانه
- مجازات‌های سالب آزادی یا حبس
- مجازات‌های محدودکننده آزادی مانند تبعید اقامت اجباری و منع از اقامت در محل معین
- مجازات‌های مالی مانند جزای نقدی و مصادره اموال
- مجازات‌های منع از اشتغال
- مجازات‌های سالب حق و سالب حیثیت
البته موافقان و مخالفان زیادی درباره انواع مجازات‌ها و مقدار و کیفیت آن ها وجود دارند. بسیاری اوقات سایر قوانین موجود دست وکلا را بازمی‌گذارد تا جایگزین مناسبی برای مجازات‌ها پیدا کنند. خوشبختانه موارد متعددی جهت سقوط انواع مجازات‌ها، تعلیق انواع مجازات‌ها و تخفیف آن ها وجود دارد که به‌مرور در وبلاگ مؤسسه حقوقی صاحب اندیشه به آن ها خواهیم پرداخت. سرقت مسلحانه از منازل یکی از جرایمی است که افراد طی سال‌های اخیر با آن روبه‌رو بوده‌اند. برای آشنایی با این جرم و شرایط اثبات و پیگیری آن مقاله زیر را بخوانید:
