به صورت خیلی خلاصه و مفید به موضوع مقاله که در خصوص انواع دیه میباشد می پردازیم:
دیه مال معینی است که معمولا بصورت وجه نقدی رایج است و در دین اسلام به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو، منفعت یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد تعیین شده است.
انواع دیه:
مطابق قانون مجازات اسلامی می توان انواع دیه را چنین تقسیم بندی نمود:
دیه قتل:
دیه ای معادل یک دیه کامل مرد مسلمان را دارد. نرخ دیه هر سال توسط قوه قضاییه تعیین می شود که سال ١۴٠٠ نرخ آن ۴٨٠/٠٠٠/٠٠٠ تومان می باشد.
دیه اطراف یا اعضای بدن:
یکی دیگر از انواع دیه، دیه اعضای بدن است. در صورتی که از یک عضو تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد، از بین بردن آن دیه کامل دارد و در صورتی که از یک عضو دو عدد موجود باشد، از بین بردن یکی از آنها نصف دیه کامل و از بین بردن هر دوی آنها دیه کامل خواهد داشت.
دیه منافع اعضاء:
در صورتی که شخصی مرتکب جنایتی بر دیگری شود که به موجب آن فرد برخی از حواس خود را از دست بدهد، باید دیه منافع آن عضو را بپردازد. ( مثلا منفعت شنیدن توسط گوش مختل شود). مطابق قانون مجازات اسلامی، دیه منافع شامل مواردی همچون دیه عقل، دیه شنوایی، دیه بینایی، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است.
دیه جراحات:
در صورتی که شخص مرتکب جنایتی بر دیگری شود و به موجب آن جراحتی بوجود آید باید دیه جراحات وارده را بپردازد که به نسبت میزان جراحت وارد شده و بنا به تشخیص پزشکی قانونی مقدار آن مشخص خواهد شد. مانند خراش، کبودی، تورم و…
موارد پرداخت دیه:
قتل، جرح یا نقص عضو که بطور خطاء محض واقع می شود و آن در صورتی است که جانی نه قصد جنایت نسبت به مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد فعل واقع شده بر او را؛ مانند آنکه تیری را به قصد شکاری رها کند و به شخصی برخورد نماید.
قتل، جرح یا نقص عضو که بطور خطا شبه عمد واقع می شود و آن در صورتی است که جانی قصد فعلی را که سبب جنایت نمی شود داشته باشد و قصد جنایت را نسبت به نداشته باشد مانند آنکه کسی را به قصد تادیب به نحوی که سبب جنایت نمی شود بزند و موجب جنایت گردد یا پزشکی بیماری را بطور متعارف معالجه کند و سبب جنایت بر او شود.
پرداخت کننده دیه:
شاید بسیاری از ما در مقابل این پرسش که چه کسی مسئول پرداخت دیه است بگوییم کسی که قتل را انجام داده است. اما این درست نیست، این فقط یکی از روش‌های پرداخت دیه به حساب می‌آید. در قتل عمد و شبه‌عمد پرداخت دیه با خود فرد مجرم است اما اگر قتل به دلیل خطای محض صورت گیرد و به قاضی هم ثابت شود که خطای محض بوده است، اقوام مرد خانواده باید دیه را پرداخت کنند. و در موارد ضرب و جرح هم دیه را ضارب باید پرداخت نماید.
اقوام مرد مجرم که قانون آنان را عاقله می‌نامد زمانی مسئول پرداخت دیه می شوند که یکی از این افراد بعد از آنکه قاتل اقرار کرد که قتل به دلیل خطای محض صورت گرفته است، وی را تایید کند، به این ترتیب خود فرد به عنوان عاقله مسئول پرداخت دیه است.
در این باره یک نکته را لازم است بدانید و آن زمانی است که مجرم قتل را در اثر خطای محض اعتراف کند اما عاقله که یکی از اقوام اوست، اعلام کنند که این قتل در اثر خطای محض نبوده است، در این شرایط مجرم باید دیه را بپردازد و مسئولیت از عاقله ساقط میشود.
عاقله در لغت به معنای نگهدارنده و مواظبت‌کننده است و در اصطلاح فقهی به خویشاوندان و نزدیکان مذکر شخصی گفته میشود که مرتکب قتل خطای محض یا جرح شده است که در شرایط خاصی باید دیه‌ی آن قتل یا جرح را بپردازد.
در تعریف قانونی عاقله آمده است: عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگانِ ذکور (مذکر) نَسَبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث. همه‌ی کسانی که در زمان فوت می‌توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه هستند.
عاقله باید مرد باشد، پس زنان عاقله محسوب نمی‌شوند. عاقله باید رابطه‌ی نسبی پدری و مادری یا پدری با مجرم داشته باشد، بنابراین مردانی که از طریق مادر با مجرم خویشاوند هستند مانند دایی جزءِ عاقله به حساب نمی‌آیند.
طبق قانون عاقله در صورتی مسئول پرداخت دیه است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل و بالغ بوده و تمکن مالی داشته باشد. پس صغار، مجانین، کسانی که نسب مشروع نداشته باشند و معسر به‌عنوان عاقله از پرداخت دیه معاف هستند.
مهلت پرداخت دیه:
اینطور نیست که وقتی حکم دیه صادر شد، فرد محکوم وقت زیادی برای پرداخت آن داشته باشد بلکه در قانون مهلت پرداخت دیه در موارد مختلف از زمان وقوع قتل مشخص شده است.
مهلت پرداخت دیه از زمان وقوع جنایت به ترتیب زیر است؛ مگر آنکه طرفین دعوا به نحو دیگری با هم تراضی کرده باشند که در این صورت بر مبنای توافق طرفین اقدام میشود؛ و پرداخت هریک از انواع دیه بر مبنای قیمت زمان پرداخت، محاسبه میشود.
در جنایات عمدی، ظرف یک سال قمری در جنایات شبه‌عمد، ظرف دو سال قمری (هرسال نصف دیه باید پرداخت شود). در جنایات خطای محض، ظرف سه سال قمری (هرسال یک‌سوم دیه باید پرداخت شود).
نکته‌ی قابل توجه آن است که هرگاه پرداخت‌کننده‌ی دیه در بین مهلت‌های مقرر نسبت به پرداختِ تمام یا قسمتی از دیه اقدام کند، دریافت‌کننده مکلف به قبول آن است.
دریافت کننده انواع دیه:
چند گروه می‌توانند جزءِ دریافت‌کنندگان انواع دیه قرار بگیرند:
مجنی‌علیه:
در درجه‌ی اول خود قربانی یا مجنی‌علیه چنانچه نمرده باشد دیه را دریافت می‌کند.
ورثه‌ی مقتول:
هرگاه مجنی علیه کشته شود دیه جزءِ ترکه‌ی او محسوب میشود و ورثه‌ای که در زمان مرگ زنده بودند برمبنای قوانین ارث از دیه ارث می‌برند. در صورتی که قاتل از ورثه‌ی مقتول باشد چنانچه قتل عمدی باشد از کلیه‌ی اموال و نیز از دیه‌ی وی ارث نمی‌برد و در صورتی که قتل شبه عمد یا خطای محض باشد از دیه‌ی وی ارث نمی‌برد.
اگر قتل در ماه حرام اتفاق افتاده باشد دیه در صورتی تعلق می‌گیرد که اولیای دم خواهان دریافت دیه به جای قصاص باشند. درباره تمایل اولیای دم به قصاص نیز بد نیست بدانید که همین طوری افراد نمی‌توانند تقاضای قصاص داشته باشند بلکه یک استثنا در این باره وجود دارد و آن اینکه هرگاه زنی توسط یک مرد در یکی از ماه‌های حرام به قتل برسد و اولیای دم زن، خواهان قصاص باشند باید فاضل دیه زن را پرداخت کنند.
تغلیظ دیه:
در اسلام برخی مکان‌ها و زمان‌ها حرمت خاصی دارد و مسلمان‌ها حق ندارند در آن زمان و مکان به کسی آسیب برسانند و در صورت بروز آن، سخت‌تر مجازات می‌شوند و به عبارت حقوقی، جریمه آنها تغلیظ یا تشدید میشود. در قانون مجازات این مورد شامل چهار ماه قمری است. یعنی اگر در یکی از ماه‌های رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم دست به جنایت بزند به رقم دیه پرداختی یک‌سوم اضافه میشود. این مورد درباره همه انواع قتل صدق می‌کند.
صدمه و فوت در یک ماه:
اگر کسی در ماه عادی صدمه ببیند، اما در ماه حرام فوت کند، یا برعکس، دیه متفاوت تعیین میشود. پرداخت انواع دیه وابسته به این است که صدمه وارده و فوت هر دو در یکی از ماه‌های حرام یا در اماکن مقدسه واقع شده باشند. یعنی به طور مثال صدمه در ماه رجب وارد آمده و مصدوم در همان ماه فوت کند. بنابراین اگر صدمه وارده در ماه محرم و فوت فرد در ماه صفر انجام پذیرد، این امر موجب تغلیظ قرار نمی‌گیرد. اما اگر صدمه در ماه ذیحجه وارد آمده و فرد در ماه محرم فوت کرده باشد، انواع دیه تغلیظ و تشدید میشود.
نحوه محاسبه دیه:
میزان انواع دیه‌ای که باید پرداخت شود بر اساس عوامل مختلفی متفاوت است که مختصرا به آنها اشاره می‌کنیم.
۱. بر اساس نوع صدمه:
هرگاه آسیبی که از طرف جانی به قربانی وارد شده است باعث سلب حیات (مرگ) شود میزان دیه‌ای که پرداخت میشود در مقایسه با حالتی که موجب مرگ نشده اما آسیبی به یکی از اعضا یا منافع او وارد کرده است یا موجب جراحتی در بدن او شده، متفاوت است.
۲. بر اساس جنسیت:
یکی دیگر از عوامل مهمی که در تعیین میزان دیه نقش بسزایی دارد جنسیت قربانی است.
بر اساس قانون، دیه‌ی قتلِ زن، نصف دیه‌ی مرد مسلمان است و در اعضا و منافع تا کمتر از ثلث دیه‌ی کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه‌ی زن به نصف تقلیل می‌یابد. به بیان ساده‌تر تا زمانی که دیه‌ی زن در جنایت بر اعضا و منافع کمتر از یک‌سوم دیه‌ی کامل باشد دیه‌ی زن و مرد برابر است اما زمانی که میزان دیه یک‌سوم یا فراتر رود دیه‌ی زن به نصف دیه‌ی مرد کاهش پیدا می‌کند؛ اما قانونگذار در قانون جدید برای رفع چنین تبعیضی تبصره‌ای وضع نموده است که به موجب آن در تمام جنایاتی که مجنی‌علیه مرد نیست ما به‌التفاوت دیه تا سقف دیه‌ی کامل مرد از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت میشود.
۳. بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم:
مطابق قانون مجازات اسلامی، هرگاه اقدام مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه‌های حرام (محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) یا در محدوده‌ی حرم مکه‌ی مکرمه واقع شود خواه جنایت عمدی باشد یا غیرعمدی، علاوه بر دیه‌ی نفس، یک‌سوم به اصل دیه افزوده میشود. به این امر تغلیظ دیه می‌گویند. سایر مکان‌های مقدس و متبرک و سایر زمان‌ها مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.
فلسفه‌ی تغلیظ دیه حفظ حرمت ماه‌های حرام و حرمت اماکن مقدسه است. به‌طور مثال چنانچه شخصی در ماه محرم اقدام به کشتن انسانی نماید علاوه بر پرداخت اصل دیه‌ی کامل باید یک‌سوم دیه را نیز بپردازد.
لازم به ذکر است که در حکم تغلیظ دیه، تفاوتی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان نیست. هم‌چنین در مواردی که عاقله یا بیت‌المال مسئول پرداخت دیه هستند حکم تغلیظ دیه جاری خواهد بود. تغلیظ دیه مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضا و منافع حتی اگر دیه‌ی کامل داشته باشند جاری نیست.
دیه به ارث می‌رسد؟
برابر قانون مجازات اسلامی دیه به ارث می‌رسد. یعنی زمانیکه شخصی کشته شود و برابر قانون، ولی دم تقاضای دریافت دیه کند، این دیه به تمام وراث مقتول به جز بستگان مادری وی ارث می‌رسد آن هم به همان شیوه‌ای که بقیه اموال وی بین وراث تقسیم میشود. این را نیز بدانید که وقتی چند نفر در قتلی دست داشته باشند همه افردی که در این جرم شریک بوده‌اند در پرداخت دیه نیز شریک هستند و به طور مساوی باید سهم خود را از دیه پرداخت کنند.
