قبل از آن‌که درباره انواع مجازات تعزیری صحبت کنیم، باید درباره جایگاه مجازات تعزیری در حقوق جزای ایران این مقدمه را بدانید که تفاوت‌هایی جزئی درباره انواع مجازات تعزیری در فقه و حقوق وجود دارد که به شرح زیر است:
بر اساس ماده 14 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، مجازات‌های مقرر در این قانون چهار قسم است:
الف- حد ب- قصاص پ- دیه ت- تعزیر
تبصره. چنانچه رابطه علیت بین رفتار شخص حقوقی و خسارت واردشده احراز شود دیه و خسارت، قابل مطالبه خواهد بود. اعمال مجازات تعزیری بر اشخاص حقوقی مطابق ماده (۲۰) خواهد بود.
از منظر فقهی، مجازات در برابر جرائم گوناگون یا توسط شارع مقدس تعیین و مقررشده است که به‌صورت کلی در دودسته جامع حدود و تعزیرات قرار می‌گیرند و یا اختیار وضع و تعیین کیفیت و نوع و مقدار آن به دست قاضی صالح واگذارشده است که از آن به‌عنوان تعزیر یاد می‌کنند. به هر جهت، ازآنجاکه حقوق جزای ایران بر مبنای فقه اسلامی پایه‌گذاری شده است، خالی از لطف نیست که برای آگاهی از روند فعالیت دادگاه‌ها، با انواع مجازات تعزیری و درجه‌بندی آن در حقوق ایران آشنا باشید.
مجازات تعزیری چیست؟
طبق ماده 18 قانون مجازات اسلامی، تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به‌موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعـی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می‌گردد. نوع، مقدار، کیفیت اجرا و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به‌موجب قانون تعیین می‌شود.
شرایط مؤثر در صدور حکم انواع مجازات تعزیری
در ادامه ماده 18 قانون مجازات، این‌طور آمده است که دادگاه در صدور حکم تعزیری، با رعایت مقررات قانونی، موارد زیر را موردتوجه قرار می‌دهد:
- انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم
- شیوه ارتکاب جرم، گستره نقض وظیفه و نتایج زیان‌بار آن
- اقدامات مرتکب پس از ارتکاب جرم
- سوابق و وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتکب و تأثیر تعزیر بر وی
انواع مجازات تعزیری از منظر فقه اسلامی
مجازات تعزیری از منظر فقه اسلامی به دودسته تعزیر منصوص شرعی و تعزیر غیرمنصوص شرعی تقسیم می‌شود.
الف. تعزیر شرعی: در تعزیرات شرعی، در نصوص فقهی که منابع استنباط و استخراج قانون هستند، کیفیت و نوع و مقدار انواعِ مجازات تعزیری تعیین‌شده است.
ب. تعزیر غیرشرعی: در تعزیرات غیر منصوص شرعی، دست قاضی برای انتخاب نوع و میزان مجازات بر اساس شرایط صدور حکم انواع مجازات تعزیری مقرر در ماده 18 قانون مجازات اسلامی باز است.
اغلب تعزیرات مندرج در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، بر مبنای نصوص معتبر و موثق فقهی هستند. به‌عنوان‌مثال یکی از انواع مجازات تعزیری منصوص مواد قانونی مرتبط به هتک حرمت اشخاص است. هرچند کیفر توهین و افترا در فقه اسلامی تحت عنوان حد قذف مطرح‌شده اما مجازات تعزیری آن نیز در شرایطی که تمامی شرایط لازم برای مجازات سنگین حد وجود نداشته باشد در نصوص فقهی پیش‌بینی‌شده و در ماده 608 قانون مجازات اسلامی چنین آمده است:
توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا (۷۴) ضربه و یا پنجاه‌هزار تا یک‌میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود.
انواع مجازات تعزیری از منظر حقوق جزا
هرچند حقوق جزا هم بر مبنای قوانین فقهی تدوین‌شده است، بااین‌حال، انواع مجازات تعزیری قاضی مخیر است از میان آن‌ها بر اساس شرایط و احوال مجرم، اقدام به صدور حکم نماید در 8 درجه تقسیم‌شده است. لازم به ذکر است که تنها در صورت تشخیص جرم تعزیری قاضی می‌تواند بر اساس حداقل و حداکثر تعیین‌شده در قانون مجازات اسلامی را مورد حکم قرار دهد و در سایر مجازات اصلی، مجازاتی که در قانون و شرع پیش‌بینی‌شده است اجرا خواهد شد.
تقسیم‌بندی 8 گانه انواع مجازات تعزیری
در ماده 19 قانون مجازات اسلامی، تعزیر به 8 قسم، درجه‌بندی‌شده است. خفیف‌ترین میزان انواع مجازات تعزیری در دسته هشت و شدیدترین انواع مجازات تعزیری در دسته یک ذکرشده است.
مجازات تعزیری به هشت درجه زیر تقسیم می‌شود:
انواع مجازات تعزیری درجه ۱
- حبس بیش از بیست‌وپنج سال
- جزای نقدی بیش از یک میلیارد (۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- مصادره کل اموال
- انحلال شخص حقوقی
انواع مجازات تعزیری درجه ۲
- حبس بیش از پانزده تا بیست‌وپنج سال
- جزای نقدی بیش از پانصد و پنجاه میلیون (۵۵۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یک میلیارد (۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
انواع مجازات تعزیری درجه ۳
- حبس بیش از ده تا پانزده سال
- جزای نقدی بیش از سیصد و شصت میلیون (۳۶۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا پانصد و پنجاه میلیون (۵۵۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
انواع مجازات تعزیری درجه ۴
- حبس بیش از پنج تا ده سال
- جزای نقدی بیش از یک‌صد و هشتاد میلیون (۱۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا سیصد و شصت میلیون (۳۶۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- انفصال دائم از خدمات دولتی و عمومی
انواع مجازات تعزیری درجه ۵
- حبس بیش از دو تا پنج سال
- جزای نقدی بیش از هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یک‌صد و هشتاد میلیون (۱۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از پنج تا پانزده سال
- ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی
- ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی
انواع مجازات تعزیری درجه ۶
- حبس بیش از شش ماه تا دو سال
- جزای نقدی بیش از بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق از سی‌ویک تا هفتادوچهار ضربه و تا نودونه ضربه در جرائم منافی عفت
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از شش ماه تا پنج سال
- انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها
- ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از اصدار برخی از اسناد تجاری توسط اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
انواع مجازات تعزیری درجه ۷
- حبس از نودویک روز تا شش ماه
- جزای نقدی بیش از ده میلیون (۱۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق از یازده تا سی ضربه
- محرومیت از حقوق اجتماعی تا شش ماه
انواع مجازات تعزیری درجه ٨
- حبس تا سه ماه
- جزای نقدی تا ده میلیون (۱۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق تا ده ضربه
تبصره ۱- موارد محرومیت از حقوق اجتماعی همان است که در مجازات‌های تبعی ذکرشده است.
تبصره ۲- مجازاتی که حداقل آن منطبق بر یکی از درجات فوق و حداکثر آن منطبق با درجه بالاتر باشد، از درجه بالاتر محسوب می‌شود.
تبصره ۳- در صورت تعدد مجازات‌ها، مجازات شدیدتر و در صورت عدم امکان تشخیص مجازات شدیدتر، مجازات حبس ملاک است. همچنین اگر مجازاتی با هیچ‌یک از بندهای هشتگانه این ماده مطابقت نداشته باشد مجازات درجه هفت محسوب می‌شود.
تبصره ۴- مقررات این ماده و تبصره‌های آن تنها جهت تعیین درجه مجازات است و تأثیری در میزان حداقل و حداکثر مجازات‌های مقرر در قوانین جاری ندارد.
تبصره ۵- ضبط اشیاء و اموالی که در ارتکاب جرم به‌کاررفته یا مقصود از آن به‌کارگیری در ارتکاب جرم بوده است از شمول این ماده و بند (ب) ماده (۲۰) خارج و در مورد آن‌ها برابر ماده (۲۱۵) این قانون عمل خواهد شد. در هر مورد که حکم به مصادره اموال صادر می‌شود باید هزینه‌های متعارف زندگی محکوم و افراد تحت تکفل او مستثنی شود.
جدیدترین تغییرات در قوانین مربوط به مجازات تعزیری
قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، در راستای تقلیل یا تبدیل انواع مجازات تعزیری گام برداشته است.
تبصره 6 به ماده 19 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 با این مضمون اضافه‌شده است: تمام حبس‌های ابد غیر حدی مقرر در قانون به حبس درجه‌یک تبدیل می‌شود.
تبصره‌ای به ماده 18 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 الحاق شده است با این مضمون که اگر قاضی بیش از حداقل حکم دهد، باید علت صدور حکم به بیش از حداقل را ذکر کند والا تخلف انتظامی مرتکب شده است.
