قوانین جزایی کشور بسته به نوع جرم و عوامل مختلف مربوط به آن، انواع مجازات‌ها را دسته‌بندی کرده است. طبق این دسته‌بندی کلی مجازات و کیفر در حقوق جزایی ایران به انواع زیر تقسیم می‌شود:
الف. مجازات‌های اصلی
ب. مجازات‌های تبعی
ج. مجازات‌های تتمیمی و تکمیلی
گاهی قانونگذار، در کنار مجازات‌هایی که برای افعال یا ترک افعال مجرمانه تعیین کرده است، باتوجه‌به نوع جرم ارتکابی و درجه اهمیت و تأثیرگذاری آن در جامعه، مجازات‌های اضافی را تحت عنوان مجازات‌های تبعی برای مجرم مشخص می‌نماید. محرومیت از حقوق اجتماعی به‌عنوان بخشی از مجازات‌های تبعی پیش‌بینی‌شده است. این نوع مجازات‌ها صرفاً در کنار برخی از محرومیت‌های ذکر شده در قانون اعمال می‌شود و خوشبختانه مدت‌زمان آن کوتاه است و پس از اجرای حکم و انقضای مدت مجازات، آثار محکومیت از بین می‌رود. در این مقاله به بررسی محرومیت از حقوق اجتماعی بر اساس جدیدترین قوانین کشور و معرفی مجازات‌های اصلی که محرومیت از حقوق اجتماعی به‌عنوان مجازات تبعی آن‌ها پیش‌بینی‌شده و همچنین موارد و جزئیات مربوط به این موضوع می‌پردازیم.
محکومیت های موثر در محرومیت از حقوق اجتماعی
احتمالاً این سؤال برای شما هم پیش آمده است که این محرومیت‌های اجتماعی نتیجه کدام یک از اعمال و رفتارهای مجرمانه خواهد بود؟ پاسخ دقیق به این سؤال، در ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی این‌طور آمده است:
محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی، پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت‌زمان مقرر در این ماده محکوم را از حقوق اجتماعی به‌عنوان مجازات تبعی محروم می‌کند:
- در محکومیت به مجازات‌های سالب حیات و حبس ابد پس از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی، به مدت 7 سال فرد از حقوق اجتماعی منع خواهد شد.
- در محکومیت به قطع عضو، قصاص عضو درصورتی‌که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنی علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه چهار، به مدت ۳ سال فرد از حقوق اجتماعی منع خواهد شد.
- در محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو درصورتی‌که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنیٌ علیه یا کمتر از آن باشد و حبس درجه پنج، به مدت 2 سال فرد از حقوق اجتماعی منع و محروم خواهد شد.
جزئیات ماده 25 قانون مجازات اسلامی
تبصره ۱- در غیر موارد فوق، مراتب محکومیت در پیشینه کیفری محکوم درج می‌شود لکن در گواهی‌های صادره از مراجع ذیربط منعکس نمی‌رسد مگر به درخواست مراجع قضائی برای تعیین یا بازنگری در مجازات
تبصره ۲- در مورد جرائم قابل گذشت درصورتی‌که پس از صدور حکم قطعی با گذشت شاکی یا مدعی خصوصی، اجرای مجازات موقوف شود اثر تبعی آن هم رفع می‌شود.
تبصره ۳- در عفو و آزادی مشروط، اثر تبعی محکومیت پس از گذشت مدت‌های فوق از زمان عفو یا اتمام مدت آزادی مشروط رفع می‌شود. محکوم در مدت‌زمان آزادی مشروط و همچنین در زمان اجرای حکم نیز از حقوق اجتماعی محروم می‌رسد.
منظور از حقوق اجتماعی چیست؟
حقوق اجتماعی، حقوقی است که قانونگذار در متن قانون برای اتباع کشور جمهوری اسلامی ایران و سایر افراد مقیم در قلمرو حاکمیت کشور معین نموده است و سلب آن از افراد فقط به موجب قانون یا حکم دادگاه صالح ممکن است.
مصادیق محرومیت از حقوق اجتماعی در قوانین جزایی ایران
بر اساس ماده 26 قانون مجازات اسلامی، اتباع کشور و افراد مقیم در قلمرو مرزی ایران، حق برخورداری از حقوق اجتماعی زیر را دارا هستند که در برخی موارد بنا به تشخیص قاضی و مستدل بر قوانین جزایی و کیفری جمهوری اسلامی ایران افراد ممکن است از برخی از این حقوق محروم گردند:
الف- داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا
ب- عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیات دولت و تصدی معاونت رئیس جمهور
پ- تصدی ریاست قوه قضائیه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری
ت- انتخاب شدن یا عضویت در انجمن‌ها، شوراها، احزاب و جمعیت‌ها به موجب قانون یا با رای مردم
ث- عضویت در هیات‌های منصفه و امناء و شوراهای حل اختلاف
ج- اشتغال به‌عنوان مدیر مسئول یا سردبیر رسانه‌های گروهی
چ- استخدام و یا اشتغال در کلیه دستگاه‌های حکومتی اعم از قوای سه گانه و سازمان‌ها و شرکت‌های وابسته به آن‌ها، صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداری‌ها و موسسات مامور به خدمات عمومی و دستگاه‌های مستلزم تصریح یا ذکر نام برای شمول قانون بر آن‌ها
ح- اشتغال به‌عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری
خ- انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام
د- انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی
ذ- استفاده از نشان‌های دولتی و عناوین افتخاری
ر- تاسیس، اداره یا عضویت در هیات مدیره شرکت‌های دولتی، تعاونی و خصوصی یا ثبت نام تجارتی یا موسسه آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و علمی
تبصره ۱- مستخدمان دستگاه‌های حکومتی در صورت محرومیت از حقوق اجتماعی، خواه به‌عنوان مجازات اصلی و خواه مجازات تکمیلی یا تبعی، حسب مورد در مدت مقرر در حکم یا قانون، از خدمت منفصل می‌شوند.
تبصره ۲- هر کس به‌عنوان مجازات تبعی از حقوق اجتماعی محروم گردد پس از گذشت مواعد مقرر در ماده(۲۵) این قانون اعاده حیثیت می‌شود و آثار تبعی محکومیت وی زائل می‌گردد مگر در مورد بندهای(الف)، (ب) و(پ) این ماده که از حقوق مزبور به طور دائمی محروم می‌شود.
مدت‌زمان محرومیت از حقوق اجتماعی در قانون جزا چقدر است؟
همانطور که در بخش محکومیت‌های موثر در حقوق اجتماعی افراد ذکر کردیم، بسته به جرم ارتکابی و اهمیت آن، ممکن است افراد بین 2 الی 7 سال از حقوق اجتماعی خویش محروم شوند. البته تبصره ماده 26 قانون مجازات اسلامی به صراحت اعلام می‌کند که در موارد زیر منع از حقوق اجتماعی، دائمی است:
- داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا
- عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیات دولت و تصدی معاونت رئیس جمهور
- تصدی ریاست قوه قضائیه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری
موارد زوال و رفع آثار محکومیت از حقوق اجتماعی
قانونگذار در پاسخ به سوالات احتمالی همچون این پرسش که آثار محرومیت از حقوق اجتماعی چه زمانی از بین می‌رود؟ این طور پاسخ داده است:
- توقف اعدام: چنانچه اجرای مجازات اعدام به جهتی از جهات متوقف شود، در این صورت آثار تبعی این حکم پس از انقضای هفت سال از تاریخ توقف اجرای حکم رفع می‌شود.
- گذشت شاکی: در خصوص جرایم قابل گذشت، درصورتی‌که پس از صدور حکم قطعی با گذشت شاکی (مدعی خصوصی)، اجرای مجازات متوقف شود اثر محکومیت کیفری زایل می گردد.
- عفو: به‌طورکلی، عفو موجب زوال اثار محکومیت نخواهد شد مگر اینکه به گونه‌ای واضح و مبرهن تصریح شده باشد و یا از مواردی باشد که عفو مجازات، آثار کیفری را هم شامل شود.
- آزادی مشروط: در آزادی مشروط، آثار محکومیت پس از گذشت مدت مقرر از زمان آزادی محکوم علیه رفع می‌گردد.
مجازات‌های تبعی با هدف اصلاح مجرم و بازاجتماعی شدن او تنظیم شده‌اند و خوشبختانه آثار کیفری آن‌ها کوتاه‌مدت خواهد بود و پس از مدتی محرومیت از حقوق اجتماعی رفع خواهد شد. بااین‌حال، در برخی موارد که در متن مقاله ذکر گردید این محکومیت‌ها بنا بر حفظ مصلحت جامعه، دائمی خواهند بود.
انواع مختلفی از مجازات‌ها در کنار این مورد وجود دارد. برای اطلاع از آن‌ها مقاله انواع مجازات‌ها در حقوق جزایی ایران را در سایت دپارتمان حقوقی صاحب اندیشه بخوانید.
